Tanimov Sh. – Milliy ideya, ruwxıylıq tiykarları hám huqıq tálimi kafedrası assistent–oqıtıwshısı

Serjanov B. – Milliy ideya, ruwxıylıq tiykarları hám huqıq tálimi bakalavr tálim baǵdarı 2-kurs talabası

Adamzat  payda  bolǵannan beri,  tábiyiy ráwishte kámillikke  umtılıp jasaydı,  sol  tiykarda  teoriyalar, táliymatlar,  jol-jobalar  jaratılıp, kámil, mánawiy jetik insan haqqındaǵı kóz-qaraslar milliy mánawiy miyrasımızda, xalqımız turmısında ázel-ázelden keń tarqalıp  kelmekte. Kámil insandı tábiyalaw   milliy ideologiyamızdıń  jeti tiykarǵı  ideyalarinan biri esaplanadı. Solay eken,  hár bir  insannıń  shaxs sıpatında  kámilligine erisiwinde  mánawiyattıń  ornı  ózgeshe.  Insanlardı  basqa  janzatlardan  ajıratıp, onı ústin  qılıp turatuǵın  barlıq  pazıyletler   jıyındısına «mánawiyat»   deymiz. “Mánawiyat –insanǵa ana súti, ata ulgisi, babalar úgiti menen birge sińedi… Ayawsız dáwir sınaqlarınan  aman qalǵan,  áyyemgi tas jazıwlar bitiklerden baslap bugin kitapxanalarımız ǵáziynesinde saqlanıp atırǵan 20 mıń nan aslam qol jazbalar hám olarda jámlengen 10 mıń lap shıǵarmalar biziń óshpes mánawiy  baylıǵımız”. Álbette jámiyettiń rawajlanıwında  siyasattı‎ń da, ekonomikanıń da  óz aldına  ornı bar.  Biraq mánawiyat  ámelde  siyasattıń da ekonomikanıń da ózeginde turadı. Sonıń  ushın da  mánawiyat  sociallıq tarawdı rawajlandırıwshı kúsh esaplanadı.

Búgin mánawiyattı  ańlaw  onıń  mazmun-mánisin  túsiniw  insannıń  tábiyiy  mútájligine  aylandı. Shaxstiń, millettiń hám xalıqtıń ullılıǵı, eń aldı menen, mánawiyatı menen ólshenedi. Birinshi prezidentimiz  Islam Karimovtıń “Joqarı  mánawiyat – jeńilmes  kúsh”  shıǵarmasında  mánawiyatqa táriptiń  anıq  sheshimi ilgeri  súrilgen. Bunda  «Insanǵa  tán   arzıw – umtilislardi   júzege  shıǵarıw,  onıń  sanalı  turmıs keshiriw  ushın  zárúr  bolǵan  materiallıq  hám  ruwxıy  álemdi  misli párwaz qılıp  atırǵan qustıń  eki  qanatına  teńlestirsek,  orınlı boladı» dep aytıp ótken edi.

Insannıń ruwxıy  álemi qorshaǵan ortalıqqa  bolǵan  kóz  qarası, onıń  kitap  oqıwı  menen  tıǵız  baylanıslı.  Bala mektepge  qádem  qoyar eken, onda  kitapqa degen  muhbabbatı oyana   baslaydı. Biraq,  tilekke  qarsı,  házirgi  waqıtta   oqıwshı jaslar arasında  kitap oqıwǵa  degen qızıǵıwshılıq   páseyip barmaqta. Bunıń tiykarǵı sebeplerinin`  biri   ásirese jaslar arasında kitaptıń ornın  tez pát penen rawajlanıp baratırǵan  texnologiyalar (kompyuter, telefon h.t.b) basıp baratırǵanlıǵı   sebeplı  kitap   olardıń  keleshegi  ushın  aqırǵı  orında  ekenligi  ko`zge  taslanadı.  Bunday dep aytıwımızdıń sebebi házirde “kitap dúkánǵa barıp kitap satıp  alǵannan kóre, internetten tezirek, ańsat ǵana  oqıp alǵan abzal” dep pikir ju’ritiwshiler kóbeymekte.  Durıs kompyuterden, internetten,  oqıp, bilim alıwdı biykarlay almaymız, bıraq kitaptıń ornın basa almaytuǵının da umıtpawımız kerek.

Bugingi kunde mámleketimizde de jámiyetshilikke, ásirese jaslar arasında kitap oqıwdı úgit-násiyatlaw, olardı qızıqtırıw, insan menen kitap ortasındaǵı qatnasıqtı ashıp beriw boyınsha bir qansha  ámeliy ilajlar qılınbaqta. O’zbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 12-yanvardaǵı «Kitap ónimlerin basıp shıǵarıw hám tarqatıw sistemasın rawajlandırıw, kitap oqıw hám kitapqumarlıq mádeniyatın arttırıw jáne úgit-násiyatlaw boyınsha komissiya dúziw haqqında» ǵı  biyligi bul boyınsha júzege kelgen máselelerdi sheshiwge qaratılǵanı menen áhmiyetge iye. Bul biylikte kórsetilip ótilgenindey  búgingi kúnde baspasóz,baspa uyi hám informatsiya tarawına tiyisli huqıqıy tiykarlar jaratılıp, 10 nan artıq nızam, 30 dan artıq nızam astı hújjetleri qabıl qılınǵan. 118 baspa uyi mámleket dizimine alınıp, 14 walayat informatsiya kitapxana orayı, sonıǹ ishinde  Qaraqalpaqstan  respublikasında  188  kitapxana, 72  informatsiyalıq  resurs orayı, 1008662 kitap hám jurnallar  jaslardıǹ bilim alıwı ushın xızmet etpekte.

Ortalıq insannıń  fizikalıq   rawajlanıwı ushın  qánshelli  áhmiyetli  bolsa,  kitap da, mánawiy    barkamallıqqa erisiwinde sonshelli  áhmiyetke  iye.  Dúnyadaǵı eń  jaqın, eń  sadıq dos  bul-   kitap, ol jankúyer,  mehriban hám keleshektiń  shamshıraǵı bolıp tabıladı. Birinshi Prezidentimiz  Islam  Karimov atap ótkenindey   «Kitaplar insanlar  mánawiyatın, mádaniyatın, sana   hám  oy-pikirin joqarılatıwǵa tiykarǵı derek bolıp  xızmet qıladı. Oqıǵan sayın bilim dárejemiz asıp, aqılımız  jetilisip, jaqsılıqqa qaray umıtıla beremiz, kewlimiz jaqsılıq qaley beredı,   qálbimizde xalıs  niyetler oyanadı»    degen edi.  Haqiyqatında da,   kitap  barlıq  iygilikli  isler hám jaqtılı  mánzillerge   baǵdarlap  turadı, aqıl beredi.

Dúnyadaǵı    eń ullı   dóretiwshilik,  bul kitap   basıp  shıǵarıw  bolsa,   haqıyqatında   da    dúnyanıń  rawajlanıwında kitap basıp  shıǵarıwdıń  rawajlanıwı  menen  baylanıslı. Solay  eken,  ilim,  bilim bulaǵı bolǵan  kitaplardı  ózinde   jámlegen  zamanagóy   málimleme  resurs orayı    búgingi  kúnde  oylap  tabılıwlar  menen  ilim-bilimniń   tırnaq  tası  bolıp   xızmet   etpekte.

Xalqımızda  “ kitap – bilim  bulaǵı, bilim-  ómir   shıraǵı”,  “Kitaptı qádirlew –   nandı qádirlew” siyaqlı ájayip  hikmetli  sózlerdiń astında tereń máni bar, álbette. Kitap oqıw  ruwxıy  álemdi   bayıtıp  qoymastan bálki,  hár bir   insannıń  biliw   processleriniń   rawajlanıwına  da  tásir  jasaydı.

Kitap   ata-anamız  siyaqlı  bizlerdi   tárbiyalaydi, turmıstı  úyretedi.  Neshe  ásirler   aldın   o`tken   ata-babalardıń turmısı hám olardaǵi úrip-ádet dástúrler, kóz-qaraslar  bizge  shekem    kitap  arqalı    jetip  kelgen. Buni   jaslarımız   ádebiy kitaplardı  oqıǵanda insannıń, bilim sheńberi,  intelektuallıǵı asadı, aqıl oyı  hám de ishki  ruwxıy  dúnyası   bayıp baradı. Bunda insannıń  barlıq  biliw processleri  rawajlanadı,  dıqqatı  jámlenedi  hám de  este  saqlaw qábileti  rawajlanadı, nátiyjede  aqlıy tárbiya  júzege  keledi. Sonı anıq aytıw kerek,  zamanagóy insan keleshektiń adamları  kitapsız jasawı  mumkin emes.  Kitaptı oqıw-bul insanniń  turmıstaǵı  ósiw  ilgerilew rawajlanıw,  kamal  tabıw ózin-ózi  tárbiyalaw  ǵárezsiz tálim alıwdan ibarat. Bul bolsa eń aldı menen  shańaraqta payda  boladı. Ata-ana, perzentine  eń  birinshi  qiziqli ertekler  oqıp  bergen kunnen  baslanadı.

Demek  ruwxiyat túsinigi    tálim  menen baylanıslı,  sol  sebeplı tálim   ruwxiyat tu’sinikleri  bir-birin tolıqtırıwshılar dep aytıw múmkin. «Tálim»  sózi kóplik hám jeke mánilerde  qollanılıp  arab tilinen  alınǵan bolıp, “biliw”, “bilim” “taniw” siyaqlı mánilerdi  bildiredi,  kóplik mánide bolsa  “aǵartıwshı” degendı  bildiredi.  Ruwxıy álemi  bay insan bilimli insan, bilim alıw,  sawat ashıw  túrli tarawlarda  ruwxıy hám  materiallıq  jetiskenlik  ushın zárúr.  Sol sawatı  arqalı  insan o`z sanasın bayıtadı hám bárshe ruwxıylıq hám  materiallıq  baylıqlardan  paydalanıladı.

Mámleketimizde bul boyınsha úlken itibar qaratılıp atırǵanlıǵı bızdı quwandıradı, álbette. Ózbekstan Respubikası Prezidenti Sh. Mirziyoevtiń «Búgingi kúnde xabar kamunikatsiya tarawındaǵı aqırǵı jetiskenliklerdi ózlestırıw menen birge, jaslardıń kitap oqıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın asırıwǵa, olardı kıtap penen dos bolıwǵa, xalıqtıń kitapqumarlıq dárejesin asırıwǵa ayrıqsha itibar qaratıw lazım» dep aytqan sózleri bız jaslardıń ruwxıy álemimizdi bayıtıwǵa qaratılǵan itibarınan derek beredi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.I.Karimov “Joqarı mánawiyat- jeńilmes kúsh” T. 2008 (17-bet)

2.I.Karimov “Joqarı mánawiyat- jeńilmes kúsh” T. 2008 (67-bet)

3.J. Bazarbaev “Ruwxiyat tiykarları” N. 2016. (37-bet)

4.I.Karimov “yoshlarimiz- xalqimizning ishonchi va tayanchi” T. 2006. (52-58-betler)

5.O’zbekstanda Sociallıq rawajlandırıw hám turmıs dárejesi T. 2016

6. O’zbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 12-yanvardaǵı «Kitap ónimlerin basıp shıǵarıw hám tarqatıw sistemasın rawajlandırıw, kitap oqıw hám kitapqumarlıq mádeniyatın arttırıw jáne úgit-násiyatlaw boyınsha komissiya dúziw haqqında» ǵı  biyligi “Erkin Qaraqalpaqstan” gazetası  14.01.2017.