ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

ILIMDE ORNÍ GIREWLI AZAMAT

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında usı jıldıń 26-noyabr kúni XXI ásirdiń belgili ilimpazı, Qaraqalpaqstan hám Ózbekstan Respublikalarına miyneti singen ilim ǵayratkeri, pedagogika ilimleriniń doktorı, professor, shayır Ó.Álewov penen Pedagogika fakulteti studentleriniń «Ilimde ornı girewli azamat» atamasında ushırasıw keshesi bolıp ótti.

Ushırasıwda ilimpaz hám shayır Ó.Álewovtıń ilimiy-pedagogikalıq miynetleri hám  poeziyalıq dóretpeleri boyınsha qatnasıwshılarǵa keń maǵlıwmatlar berildi.

Haqıyqatında da XXI ásirdiń belgili ilimpazı, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri, pedagogika ilimleriniń doktorı, professor, shayır Ó.Álewov Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniy miyraslarındaǵı jámiyetlik-filosofiyalıq hám pedagogikalıq oy-pikirlerdi izertlew menen shuǵıllanıwshı  jetekshi ilimpazlardıń biri. Ol 1945-jılı 27-may kúni Qaraqalpaqstan Respublikası Kegeyli rayonınıń házirgi «Dárwaza  qum» xojalıǵına qaraslı  «Tentek jap» boyındaǵı «Áyteke» awılında tuwılǵan. Ákesi Álew (Álewatdin maqsım) Qáliyla ulı Xiywa medresesinde tálim alǵan ulamalardan bolǵan.

Ó.Álewov orta mektepti pitkerip 1963-1967-jılları Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń tariyx-filologiya fakultetiniń qaraqalpaq filologiyası bóliminde tálim aldı. Ol student waqtınan baslap instituttaǵı «Qara taw» ádebiy  dógeregine qatnasıp, elimizge belgili shayır hám ilimpazlar Q.Kamalov, S.Bahadırova, K.Raxmanov, Á.Atajanov, T.Xalmuratov, Ó.Xojanov, J.Xoshniyazovlar menen birgelikte  ádebiyattıń kóp qırlı sırların úyrenip, qálem terbetedi. Studentler menen jas ádebiyatshı ilimpazlar arasında ótkerilgen ilimiy konferenciyalarda bayanatlar isledi hám ádebiy-kritikalıq maqalalar járiyalaydı.

1974-jılı belgili ilimpaz, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri, pedagogika ilimleriniń doktorı, professor J.A.Orınbaevtıń ilimiy basshılıǵında «Berdaqtıń pedagogikalıq kóz qarasları» degen temada kandidatlıq dissertaciyasın tabıslı qorǵadı. 1995-jılı «Qaraqalpaqstanda tálim-tárbiyalıq oylardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı» (Eń áyyemgi dáwirden XX ásirdiń 30-jıllarına shekemgi aralıq)  degen temada monografiya tiykarında doktorlıq ilimiy dárejesi berildi. 

Ilimpaz hám shayır Ó.Álewov usı kúnge shekem túrli lawazımlarda jumıs islep, jaslarǵa tálim-tárbiya beriw menen birge 350 den artıq ilimiy miynetler dóretti. Sonnan, 30 monografiya, sabaqlıq hám oqıw qollanbaları, 5 joqarı oqıw orınları ushın oqıw baǵdarlamaları dıqqatqa ılayıq.

Ó.Álewov tek Qaraqalpaqstan ushın emes, al uzaq hám jaqın shet ellerdegi ilimpazlar ushın da qızıqlı bolǵan Oraylıq Aziya xalıqları shayır-oyshıllarınıń ádebiy miyraslarındaǵı  jámiyetlik-filosofiyalıq hám pedagogikalıq oylardı izertlegen ilimpaz. Ol dúnya júzi ilimpazları menen birgelikte xalıq aralıq simpoziumlar hám konferenciyalarda qatnasıp, óziniń ilimiy usınısların bildirip, Oraylıq Aziya xalıqları shayır-oyshılları dóretpelerindegi filosofiyalıq, tálim-tárbiyalıq oy-pikirlerge, tárbiyalıq dástúrlerge, shayırlar miyrasınıń bay tárbiyalıq derekler ekenligine dúnya júzi ilimpazlarınıń dıqqatın qarata bildi.

Onıń «Rossiya pedagogikası enciklopediyasın-da» (1993. I tom ) «Qaraqalpaqstan» atlı maqalasınıń basılıp shıǵıwı qaraqalpaq xalqınıń mádeniyatı, xalıq bilimlendiriwi tariyxı boyınsha dúnya zıyalılarına maǵlıwmat beriwi úlken jetiskenlik boldı. Ilimpazdıń  tikkeley Orta Aziya xalıqları  ádebiyatı tariyxı menen baylanısqa iye «Berdaqtıń jámiyetlik-pedagogikalıq kóz qarasları» (Nókis-1978), «Ájiniyazdıń aǵartıwshılıq oyları» (Nókis-1983), «Áyyemgi Orta  Aziya xalıqlarınıń  pedagogikalıq oyları» (Nókis-1987), «Ertedegi túrk jazıwlarındaǵı tálim-tárbiyalıq kóz qaraslar» (Nókis-1989), «XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatındaǵı aǵartıwshılıq pikirler» (Nókis-1992), «Qaraqalpaqstanda tálim-tárbiyalıq oylardıń  qáliplesiwi hám   rawajlanıwı» (Áyyemgi dáwirden  baslap XX ásirdiń 30-jıllarına shekem), (Nókis-1993), «Stanovlenie i razvitie pedagogicheskoy mısli v Karakalpakstane», (Nukus-1996), «Ámir Temurdıń jámiyetlik filosofiyalıq hám tálim-tárbiyalıq oy-pikirleri» (Nókis-1997), «Kúnxoja hám onıń pikir dúnyası» (Nókis-1997), «Axmad Yugnakiyning me’rosi-ma’naviyatimiz sarchashmasi», (Toshkent-2002),  «Obshestvenno–pedagogicheskaya mısl’ drevnix  tyurkov» (Tashkent-2007), «Qaraqalpaqstanda pedagogika iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı» (Tashkent-2007), «VI-VIII ǵasırdaǵı  túrki xalıqtarınıń tálim-tárbielik oy pikirleri», (Tashkent-2008. qazaq tilinde), «Qoraqalpoǵistonda jaditchilik harakati va Seyfulǵabit Majidov» (Tashkent-2010), «Sasıq biydiń siyasiy-huqıqıy kóz qarasları» (Nókis-2015) t.b. ilimiy miynetlerinde áyyemgi dáwirdegi Oraylıq Aziya xalıqlarınıń ádebiyat, tariyxına tiyisli  miyraslar hám folklorlıq, etnografiyalıq derekler tiykarında tálim-tárbiyanıń payda bolıwı máseleleri, «Avesto»daǵı, ertedegi túrk runalıq jazıwlarındaǵı jámiyetlik-filosofiyalıq, estetikalıq kóz qaraslar, sonday-aq, Imom Buxariy, at Termiziy,  Abu Abdulla Rudaki, Ál-Farabiy, Ál Beruniy, Ibn Sina, Yusuf Xas Xajib, Ahmed Yugnakiy, Xoja Ahmed Yassawiy, Sulayman Baqırǵaniy usaǵan ulamalardıń, Soppaslı Sıpıra jıraw, Asan qayǵı, Jiyrenshe sheshen, Dospambet, Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Ayapbergen, Seyfulǵabit Majitov, Ábdiqádir Bekimbet ulı, X.Axmetov hám basqa da kóplegen shayır-oyshıllardıń ádebiy miyraslarında orın alǵan jámiyetlik-filosofiyalıq hám aǵartıwshılıq pikirleriniń izertleniwi Oraylıq Aziya xalıqlarınıń ádebiy miyrasların, jámiyetlik oy-pikirlerin, tariyxın úyreniwdegi úlesi úlken boldı. Ásirese, ilimpazdıń XVIII ásirdegi  qaraqalpaq xalqınıń ullı sheshen biyi Sas (Sasıq) biy dóretken ádebiy dereklerdi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxına engiziwi, Táwke xannıń tapsırması menen qazaq, qaraqalpaq xalıqlarına teńdey ortaq  «Jeti jarǵını» jaratıwǵa tóbe biy sıpatında basshılıq etiwi hám xalqımızdıń bay sheshenlik ónerin jetilistiriwdegi  xızmetleri ilimpaz tárepinen ayrıqsha izertlendi.

Ilimpazdıń akademik J.Bazarbaev penen birgelikte jaratqan «Maverannahr xalıqları pedagogikası» (Ózbek xalqınıń pedagogikası tariyxı) baǵdarlama-koncepciyası ǵárezsiz mámleketler awqamı kólemindegi pedagog- ilimpazlar arasında 1992-jıl Moskvadaǵı Mádeniyat hám xalıq qádiriyatları Akademiyası jáne Ózbekstan xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen ótkerilgen konkursta birinshi orındı jeńip alıp, oqıwlıq sıpatında pútkil Ózbekstandaǵı  pedagogikalıq joqarǵı oqıw orınlarında úyreniw ushın engizildi. Sonday-aq, ilimpaz Qaraqalpaqstannıń jańa tarıyxın (2000 j.) jaratıwǵa da belsendi qatnasıp, qaraqalpaq shayırlarınıń ádebiy miyrasları negizinde  «XIX ásir aqırı XX ásir basındaǵı Qaraqalpaqstandaǵı jámiyetlik oy-pikirler» bólimin jazdı.

Professor Ó.Álewovtıń ilim salasındaǵı, kadr tayarlaw isindegi xızmetleri ushın eki márte Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumınıń (1977-jıl, 1994-jıl) húrmet jarlıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri (2001-jıl), «Pidayı xızmetleri ushın» (2018-jıl) ordeni menen sıylıqlandı. Ó.Álewovqa pedagogika hám ádebiyat tarıyxın  izertlewdegi qosqan  úleslerin esapqa alıp, «XXI ásirdiń belgili alımı» ataǵın beriwi (London 2001-jıl) hám «XXI ásirdiń belgili adamları» atamasındaǵı úlken enciklopediyaǵa ómir bayanı menen ilimiy dóretiwshiligindegi jetiskenlikler tuwralı maǵlıwmatlardıń engiziliwi, onıń ásirimizdegi kórnekli pedagog-ádebiyatshı alımlardıń biri bolǵanlıǵına ayqın gúwalıq beredi.

 Ó.Álewov shayır sıpatında da keń jámáátshilikke tanıldı. Onıń qosıq penen jazılǵan “Ernazar Alakóz” romanı (2020), “Mazlumxansulıw” poeması (2017), “Pikir dúnyam”( 2018), “Sezimlerim” (2019), “Dúnya seni bile almadım” (2020), sonday-aq, “Há adamzat, sen kimseń?…” (2021) atamalarında qosıqlar toplamı baspadan shıqtı.