Tildiń áhmiyetin filosofiyalıq túsiniw hám túsindirip beriw máselesi ilimdegi eń quramalı máselelerden biri. Sol sebepli til teoriyası hám til filosofiyasın úyreniw filosofiya iliminiń fundamental tarawlarınan biri bolıp qalmaqta.

Filosofiyalıq miynetlerde til máselesi, genezisi, túrli tariyxıy dáwirlerde tildiń áhmiyetin úyreniw tuwralı máseleler sóz etilgen. Atap aytqanda, G.Gegel, V.Gumboldt, R.Dekart, I.Kant, V.Leybnic, Dj.Lokk hám basqa da filosof alımlardıń izertlewlerinde tildiń filosofiyalıq principleri, onıń rawajlanıw basqıshları sáwlelengen.

Házirgi globallıq sharayatlar jaǵdayında til filosofiyası haqqında pikir júritiw, bul boyınsha tereń izertlewler alıp barıw – til hám sana, til hám oy-pikir, sonday-aq, til hám jámiyet máseleleri haqqında konceptual pikirler sistemasın jaratıwǵa jol ashadı. Sonlıqtan, «Til filosofiyası – til tariyxı hám til biliminiń ulıwma ilimiy ideyaların ózinde sáwlelendirgen bilimler sisteması» delinedi.

Usı kózqarastan, biz til filosofiyası baǵdarında ózimizdiń bazıbir oy-pikirlerimizdi bildirmekshimiz.

XXI ásirge kelip til faktorınıń áhmiyeti ne sebep ósip ketti? Bul dáwirge kelip ne ushın milliy tillerdiń rawajlanıwına itibar bunshelli dárejede artıp barmaqta? Sebebi, XX ásirde pútkil jer sharında adamzat jámiyetinde úlken ózgerisler júz berdi. Eki dúnya júzlik urıs, koloniallıqqa qarsı gúresler, socializm lageriniń jáhán arenasına shıǵıwı hám ıdırap joq bolıwı, nátiyjede usınday adamzat jámiyetiniń rawajlanıw balansın túp-tiykarınan ózgertip jibergen tariyxıy waqıyalar aqır ayaǵında dúnya kartasında teń huqıqlı ǵárezsiz mámleketlerdiń payda bolıwına alıp keldi. Endigi jaǵında, ótken ásirdiń aqırı usı ásirdiń basında dúnya mámleketlerinde ámelge asırılıp baslanǵan bazar qatnasıqları, ilim-texnikalıq progresstiń jedel rawajlanıp barıwı óz gezeginde dúnya ellerin bir-birine jaqınlastırıp, mámleketler, xalıqlar, milletler, birlespeler, awqamlar, shólkemler arasında óz-ara sóylesiw hám qatnasıqlardı misli kórilmegen dárejede kúsheytip jiberdi. Bul nárse óz-ózinen házirgi keskin tús alıp atırǵan globallasıw sharayatın keltirip shıǵardı. Globallasıw ulıwma dúnyalıq process sıpatında turmısımızǵa tez kirip keldi. Bul bir jaǵınan ulıwma adamzat ushın paydalı. Sebebi, bunday jaǵdayda mámleketler óz-ara jaqın múnásibette bolıwı nátiyjesinde ulıwma insaniyat turmısında payda bolıp atırǵan globallıq mashqalalar óziniń unamlı sheshimin tabıwına keń jol ashıladı. Biraq ekinshi jaǵınan bunday sharayatta xalıqlardıń milliy ózlik quramında kúshli ózgerisler júz berip, milliy mádeniyat, milliy qádiriyatlardıń ortaqlasıp ketiw qáwpi – bar haqıyqat. Bul processten qashıp qutılıw qıyın. Sonlıqtan, házirgi waqıtta dúnya júzinde «Globallasıw tolqını», «Joqarı texnologiyalar zamanı», «Texnikalıq revolyuciya» processleri tez pát penen háreket etip atırǵan bir dáwirde barlıq xalıqlar ushın ózleriniń milliy ózligin, mádeniyatın, úrp-ádet, dástúrlerin hám álbette, ana tilin sap halında saqlap qalıw hám keleshek áwladlarǵa miyras etip qaldırıw úlken mashqalaǵa aylanıp barmaqta. Óytkeni, búgin dúnyada bolıp atırǵan waqıyalar haqqındaǵı xabarlardıń bizge jetip keliwi endi burınǵıday qıyın soqpaydı, yamasa tásiri onsha sezilmeytuǵın waqıtlar álleqashan ótip ketti. Kerisinshe, dúnyanıń qaysı múyeshinde bolıp ótken waqıya internet, yaki uyalı telefon qurılmaları arqalı sol zamatta bizge jetip kelmekte. Mine, usınday globallasıwdıń ústimizge japırılıp kiyatırǵan pátli tolqını aqıbetinde dúnya júzinde payda bolıp atırǵan úlken mashqalalardıń biri–dúnya xalıqları ushın ortaq bolǵan ulıwmalasqan etiket, ulıwmalasqan mádeniyat hám ulıwmalasqan mentalitettiń qáliplesip atırǵanı hesh kimge de sır emes. Bul óz gezeginde milliy mentalitetimizge tán bolǵan belgilerdiń ıdırawına, sonıń ishinde, ana tilimizdiń de qádirsizleniwine alıp kelmekte.

Bul jaǵday xalıqlardıń óz ana tilin saqlap qalıw ushın onı mámleketlik siyasat dárejesine kóteriw zárúrligin payda etti. Nátiyjede milliy tiller mámleketlik til biyligine erise basladı.
Mámleketlik til túsiniginiń tariyxına úńilsek eń dáslep Avstro-Vengriya mámleketlik til máselesin birinshi bolıp kóterip shıqqan mámleket sıpatında tán alınadı. Bunnan keyin basqa mámleketlerde, sonıń ishinde patsha Rossiyasında mámleketlik til máselesi kórilgen. Al, totalitar socializm jıllarında milliy tillerge ekinshi dárejeli til sıpatında qaraldı. Burınǵı awqamda rus tili gegemon til sıpatında, al awqamlıq respublikalarda milliy tiller onıń sayasında qalıp ketti. XX ásirdiń 80-jıllarında xalıqlardıń sanasında milliy oyanıw processi júz berdi. Milliy ózlikke qaytıw, xalıqtı millet sıpatında saqlap qalıw, sonıń qatarında milliy tilge ayrıqsha itibar qaratıw tuyǵıları háwij aldı. 1989-jılı Ózbekstanda ózbek tiline, Qaraqalpaqstanda qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi. Dúnyada hámme xalıqlardıń milliy tilleri mámleketlik til biyligine iye emes. Usınday sharayatta tilimizge mámleketlik til biyliginiń beriliwi – bul millettiń ózligin saqlap qalıw jolındaǵı ámelge asırılǵan úlken ruwxıy mártlik edi.

Ǵárezsizlik jıllarında tilimizdi asıraw hám til siyasatın rawajlandırıw boyınsha bir qansha unamlı jumıslar islendi. Búgingi globallasıw sharayatında mámleketimizde milliy qádiryatlar hám úrp-ádet, dástúrlerimizdi saqlaw, olardı dúnya sheńberinde jańǵırtıw boyınsha keń kólemli jumıslar ámelge asırılmaqta. Prezidentimizdiń 2019-jılı 21-oktyabrdegi «Ózbek tiliniń mámleketlik til sıpatındaǵı ornı hám dárejesin túpten asırıw ilajları haqqında»ǵı tariyxıy Pármanı, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti, sonday-aq, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi janında mámleketlik tildi rawajlandırıw departamentleriniń dúziliwi, qaraqalpaq tili boyınsha «Atamalar komissiyası»nıń shólkemlestiriliwi, mámleketlik tilde sózliklerdiń jaratılıwı, aymaqlardaǵı sırtqı jazıwlardıń «Mámleketlik til haqqında»ǵı Nızam talaplarına say ráwishte tártipke salınıw baǵdarında islenip atırǵan jumıslar, geografiyalıq obekt atamalarınıń qaytadan xatlawdan ótkerilip, «Geografiyalıq obektler atamaları haqqında»ǵı Nızamǵa qayshı keletuǵın atlardıń ózgertilip, ornına xalqımızdıń mıń jıllıq tariyxıy dástúrlerine hám tilimizdegi qońırawday sıńǵırlap gózzal ses taratıp qulaǵımızǵa jaǵımlı bolıp esitiletuǵın atamalardıń qoyıla baslawı, bulardıń bári ózligimizdi, milliyligimizdi asıraw jolında qoyılıp atırǵan isenimli qádemler bolıp tabıladı.

Globallıq sharayatında basqa xalıqlar ózleriniń ana tilin taza uslawǵa umtılıp atırǵan bir waqıtta biziń zamanlaslarımızdıń sóylew tilinde, ayırım mákeme hám shólkemlerdiń is qaǵazlarında, hátteki ǵalaba xabar quralları tilinde de ana tilimizdi shubarlap, óz tilimizde ekvivalenti bar atamalardı da basqa tillerge tán bolǵan sózler menen qollanıp atırǵanı ókinishli.
Mısalı, ózbek tilinde qollanılatuǵın «tizim» sózin birewler «qaraqalpaqshalap» dizim dep aytıp júripti. Negizinde ózbek tilindegi «tizim» sózi qaraqalpaq tilinde «qurılıs», «quram» dep aytılǵanı durıs bolar edi. Sonday-aq, basqa da bir neshshe sózlerdi keltirip ótsek boladı:

Tanımalı, belgili («tanıqlı» emes);
Móldek jer, qıytaq jer («tamarqa» emes);
Ǵárejet, qarjı («mablaǵ» emes);
Men bolsa («men ese» emes);
Tiykar, negiz («asas» emes);
Ǵárezsizlik («mustaqıllıq» emes);
Ilaj, keshe («tádbir» emes);
Ápiwayı («addiy» emes);
Isbilermen («tadbirkar» emes);
Maqtanısh («ǵurur» emes);
Qorqınısh («bahima» emes) hám t.b.

Durıs, Qaraqalpaqstanda qaraqalpaq hám ózbek tilleri mámleketlik til sıpatında Qaraqalpaqstan Konstituciyasında tastıyıqlanǵan. Usınnan kelip shıǵıp, ózbek tilin húrmetlegen halda ana tilimizde taza sóylewimiz shárt. Óytkeni xalqımız: «Basqa tildiń bárin bil, óz tilińdi húrmetle»,-dep biykarǵa aytpaǵan.
Sonlıqtan, ana tilimizdiń jámiyettegi roli hám abıroyın arttırıw boyınsha anıq ilajlar kórsek ǵana ana tilimizdi globallasıw sharayatında qáwip-qáterlerden qorǵap qalǵan bolamız.

J.Usenov,
Ájiniyaz atındaǵı NMPI Milliy ideya, ruwxıylıq tiykarları hám huqıq tálimi kafedrası aǵa oqıtıwshısı.

A.Dabılov,
Berdaq atındaǵı QMU qaraqalpaq filologiyası hám jurnalistika fakultetiniń 3-kurs studenti.