Hár bir ata-ana ul-qızlarınıń mekteptiń birinshi klasına barıp oqıwın asıǵıslıq penen kútedi. Ásirese, mektepten «Álipbe» sabaqlıǵın sumkasına salıp, quwanıshı qoynına sıymay kelgen ul-qızların kórgende tóbeleri kókke jetedi. «Álipbe» sabaqlıǵın dúziwshilerge sheksiz minnetdar ekenliklerin bildirgisi keledi. Biraq, olardıń kópshiligi «Álipbe» sabaqlıǵınıń (2021) betlerin ashıp kórgennen keyin ózleriniń dáslepki pikirlerinen qaytıwǵa májbúr boladı…

Ótken jılı avgust ayınıń aqırında meniń telegram kanalıma kimdur avtorları Sh.Ábdinazimov, J.Ospanova hám X.Ábdijabbarovalardan ibarat bolǵan «Álipbe» (Tashkent, 2021) sabaqlıǵın tasladı. Shaması ol meniń baslawısh tálim metodikası fakultetin pitkergenligimdi hám sol waqıtta baslawısh tálim metodikası fakultetine qaraslı «Ulıwma pedagogika hám psixologiya» kafedrasında islep atırǵanlıǵımdı biletuǵın bolsa kerek. Mende, óz náwbetimde «Bul sabaqlıqtı ne ushın maǵan tasladı eken?» degen sorawlarǵa juwaplar alıw maqsetinde sabaqlıqtı puxtalap úyrene basladım.

Sabaqlıqtı 2019-jılı «Bilim» baspası arqalı jarıq kórgen, marhumlar E.Berdimuratov, H.Jumashev hám Q.Xojamuratovalardıń avtorlıǵındaǵı «Álipbe» sabaqlıǵı menen salıstırıp kórdim. Nátiyjede, Miynet Qaharmanı A.Óteniyazov, bes mártebe jáhán chempionı E.Qutıbaevlar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı, bir qatar rayon atların sabaqlıq ishinde paydadanǵanına kewlimiz toldı. 2019-jılǵı sabaqlıqta paydalanılǵan Aa, Nn, Tt, Ll, Oo, Rr, Bb, Dd, Uu, Ss, Zz, Ww, Qq, Íı, Ǵǵ, Ee, Kk, Mm, Ii, Pp, Yy, Úú, Gg, Ńń, Áá, Hh, Shsh, Jj, Óó, Xx, Vv, Ff, Cc, Chch háripleriniń tájiriybede sınap kórilmesede Aa, Nn, Tt, Oo, Ww, Ll, Bb, Qq, Rr, Ss, Íı, Yy, Mm, Dd, Uu, Zz, Ǵǵ, Ee, Pp, Ii, Kk, Jj, Áá, Hh, Óó, Úú, Shsh, Ńń, Gg, Xx, Ff, Cc, Vv, Chch tártibinde paydalanılǵanlıǵınıńda gúwası boldıq. Usınıń menen birge 2021-jılı baspadan shıqqan «Álipbe»niń birqansha qáte-kimshilikleriniń bar ekenliginde abayladıq.

Ádette, bilimlendiriwdiń mazmunı mámleketlik bilimlendiriw standartı, oqıw jobası, oqıw baǵdarlamaları hám sabaqlıqlar menen belgilenedi. Usıǵan baylanıslı olar tiyislisinshe ministrlik tárepinen tastıyıqlanadı. Ministrlik tárepinen tastıyıqlanǵannan soń ol mámleketlik hújjet sanaladı. Sonıń ishinde sabaqlıq – tastıyıqlanǵan mámleketlik bilimlendiriw standartı hám oqıw baǵdarlaması tiykarında jeke yamasa jámáátlik avtorlar tárepinen jazılıp bilimlendiriw ministrligi tárepinen tastıyıqlanadı.

Bizdi hayran qaldırǵan nárselerdiń biri, 1-den 2019-jılı baspadan segizinshi mártebe basılıp shıqqan «Álipbe» sabaqlıǵınıń Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen tastıyıqlanǵanlıǵında, al, 2021-jılı shıǵarılǵan «Álipbe» sabaqlıǵınıń ministrlik tárepinen tastıyıqlanbaǵanlıǵında hám tek ǵana usınıs etilgenliginde boldı. Sebebi, bul jerde «Xalıq bilimlendiriw ministrliginen basqa, jáne qaysı mákeme xızmetkerleri tárepinen «Álipbe» sabaqlıǵı jazıldı eken?» degen orınlı sorawda qıyalımızdan ótti. Egerde alternativ varianttaǵı sabaqlıqlar bar bolsa, onda Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrliginiń buyrıǵı menen dúzilgen arnawlı komissiya quramı sabaqlıqlardı muqiyatlap kózden ótkerip bolıp, olardıń ishinen birewin ılayıqlı dep tabıwı hám Xalıq bilimlendiriw ministrligine tastıyıqlatıw ushın usınıs etiwi múmkin edi. Al, biz kózden ótkergen sabaqlıqta Xalıq bilimlendiriw ministrligi arnawlı komissiya quramınıń yamasa muwapıqlastırıwshı keńestiń jumısın atqarıp turǵanday sezildi. Usıǵan baylanıslı «Sabaqlıqtı baspadan shıǵartıw ushın qaysı ministrlik moynına alıp, tastıyıqlap berdi» degen jáne bir soraw payda boldı. Nátiyjede, Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligindegi juwapker shaxstıń ministrlik penen arnawlı komissiya quramınıń atqaratuǵın xızmetleri haqqında jeterli dárejede maǵlıwmatqa iye emesligi haqqında bir pikirge keliwimizge tiykar jaratıldı.

2-den, pedagogikanıń oqıtıw principleriniń ishinde «ılayıqlı oqıtıw» degen princip bar. Bul princip óz ishine «jeńilden-qıyınǵa», «belgiliden-belgisizge», «ápiwayıdan-quramalıǵa», «jaqınnan-uzaqqa» degen qaǵıydalardı biriktiredi. Bul oqıtıw principi hám oǵan tiyisli qaǵıydalardı mektep muǵallimleri hám sabaqlıqtı dúziwshi avtorlardıńda basshılıqqa alǵanı maqul boladı. Sebebi, bul qaǵıydalardı mektep muǵallimleri basshılıqqa alıp, sabaqlıqtı dúziwshi avtorlar basshılıqqa almasa, onda baslawısh klass muǵallimleriniń óz oqıwshıların sawatlandırıw isleri qıyınlasadı. Tilekke qarsı, 2021-jılı baspada járiyalanǵan «Álipbe» sabaqlıǵında bul princip hám qaǵıydalardıń basshılıqqa alınbaǵanlıǵı seziledi. Pikirimiz dálilli bolıwı ushın mısallar keltireyin:

2.1. Geypara buwınǵa bólip kórsetilgen sózlerdi baslawısh klass oqıwshılarına túsindiriwdiń qıyınlıǵı seziledi. Máselen, sabaqlıqtıń 10-betinde «Aa» háribine baylanıslı berilgen mısallarda «6» sanı kórsetilgen hám onıń tómenine tórt ketekshe berilip, birinshi keteksheniń ishine «a» háribi jazılǵan hám sol sannıń altı ekenligin bildiriwge háreket jasalǵan. Bul jerde pánler aralıq baylanıs inabatqa alınbaǵan. Matematika páni oqıtıwshısınıń bul aralıqta 6 sanın ótip úlgermeytuǵınlıǵı inabatqa alınbaǵan. Usı sıyaqlı kórinisler sabaqlıqtıń basqa betlerinde de ushırasadı. Anıǵıraǵı, 14-bette 9, 16-bette 10, 20-bette 0, 28-bette 8, 42-bette jáne 9, 44-bette 2, 46-bette 60, 58-bette 4, 60-bette 100 sanları berilgen. 2019-jılǵı «Álipbe» sabaqlıǵında bunday faktler orın almaǵan.

2.2. Sabaqlıqtıń 14-betinde «Tt» háribin túsindiriw ushın tananıń súwreti berilgen. Baslawısh klass oqıwshılarınıń barlıǵı sharwanıń balaları emes. Olar tananıń súwretine qarap turıp, mınaw tana dep ayta qoyar ma eken? Álbette, olar ayta almaydı. Súwretke qarap turıp «bul sıyırdıń súwreti» dep aytıwı múmkin. Al, muǵallim «bul – sıyır emes, tana. Sebebi, sıyırda jelin boladı. Jelinde sút boladı» dep ayta kelip, tanada jelin emes, ne bolatuǵının qalay túsindiredi. Oqıwshılardan birewi «tana ne qıladı» dep sorasa ne dep juwap bere aladı?…

2.3. Sabaqlıqtıń 51-betindegi «Kk» háribine baylanıslı mısallardıń birinde «e» háribi birinshi buwında berilip, ekinshi buwında «sik», «tik», «rik» buwınları keltirilgen. Muǵallim birinshi buwındaǵı dawıslı ses bolǵan «e» háribin sozıńqırap aytıwı múmkin, al, «sik» degen buwındı qalay aytadı, qalay túsindiredi? Bul buwındı oqıwshılar oqıwǵa uyalıp qalmaspa eken? Oqıwshılardıń ata-anaları balalarına járdemlespekshi bolsa, onda olar «sik» degen buwındı balalarına qalay túsindiredi degen sorawlar kimdi bolsada oylandıradı.

2.4. Oqıwshılardıń jas ózgesheliklerine sáykes kelmeytuǵın qosıq kupletleri berile bergen. Máselen, «Álipbe»niń 6-betinde 4 kuplet, 8-bette 2 kuplet, 9-bette tuwısqanlıq qatnasıqlarǵa baylanıslı 4 kuplet qosıq qatarları ele «Aa» háribi ótilmey atırıp berilgen. Al, A, N, T háripleri ótilip baslaǵannan keyin 12-bette 3 kuplet, tórtinshi bolıp «Oo» háribi ótilgennen keyin 14-bette 4 kuplet qosıq berilip, bunnan soń 51-betke shekem qosıq kupletleri paydalanılmaǵan. Al, 57-bette 1 kuplet qosıq berilgen. Biz, sabaqlıqtıń kórsetilgen betlerinde berilgen qosıqlardıń kupletlerin sanap otırıp, sabaqlıq avtorlarınıń ılayıqlılıq principiniń qaǵıydaların ózbetinshe burmalalaǵan halda, anıǵıraǵı, «qıyınnan-jeńilge», «belgisizden-belgilige», «quramalıdan-ápiwayıǵa», «uzaqtan-jaqınǵa» degen, ámeliyatta sınap kórilmegen qaǵıydalardı basshılıqqa alıp, bul arqalı baslawısh klass oqıwshılarınıń sabaqtı ózlestiriw dárejesin qıyınlastırıwǵa háreket jasaǵanlıǵınıń gúwası boldıq. Bul kórinis bizge, qas qoyaman dep kóz shıǵarıp alıwǵa umtılıwshılıqtıń basımlıǵınan dárek bergendey sezildi.

2.5. Sabaqlıqta berilgen geypara súwretler túsiniksiz, olardıń ayırımları oqıwshılardıń bilip alıwları ushın qıyınshılıq tuwdıradı. Máselen, 10-bettegi atqulaqtıń, 12-bette palastıń, 16-bette namanıń, 18-bette bawırsaqtıń, 19-bette juwsannıń, 22-bette bayıwlınıń hám bándirginiń, 24-bette quraqtıń hám multfilm qaharmanlarınıń biri bolǵan qasqırdıń, 36-bette dóńgelek dasturxan, 38-bette qurttıń, 40-bette azıq-awqattıń, 42-bette qarlıǵashqa uqsap turǵan ǵazdıń, 44-bette ergenektiń hám kúshikke uqsap turǵan eshkiniń, 46-bette palapan sózine berilgen shójeniń, 48-bette ilimpazdıń hám kúshikke uqsap turǵan iyttiń, 50-bette kirpi delingen jerge berilgen kirpitikenniń, 52-bette jumısta sózine berilgen erkek penen áyeldiń, 54-bette árebektiń, 56-bette háyyiwge baylanıslı berilgen besik qushaqlap otırǵan ananıń, 58-bette bórektiń, 64-bette láńki menen suńqardıń, 72-bette akaciyanıń, 74-bette gúze menen advokattıń súwretleri pikirimizge tolıq dálil bola aladı.

2.6. Ádette, biz oqıwshılardı oń qol menen jazıwǵa ádetlendiriwge umtılamız. Sonıń ushında klasstaǵı oqıwshılardıń partada otırǵan waqıtlarında jaqtınıń shep jaǵınan túsiriliwine itibar qaratamız. Sonıń ushında 5-bettegi «shep qol menen durıs jazıwdı úyren» degen sóz dizbegi artıqmashtay túyiledi.

2.7. Sabaqlıqtıń geypara orınlarında 1-klass oqıwshılarınıń jas ózgesheligine sáykes kelmeytuǵın sorawlar hám tapsırmalardan paydalanılǵan. Máselen 35-bette «Moynaqqa qalay baramız?», 37-bette «Darsan» awılı qayaqta?», 41-bette «Bozataw qayaqta? Ol qanday rayon?», 55-bette «Siz qaysı elattansız?», 69-bette «Óz elatıńnıń tariyxın bileseń be?» degen sorawlar hám usı bettegi «Súwretke qarap «Kitapxanada…», 73-bettegi «Cirk tamashası» degen temada kishi tekst dúziń» sıyaqlı tapsırmalar pikirimizge dálil bola aladı.

2,8. «Álipbe» sabaqlıǵınıń 11-betinen baslap tómengi jaǵında 6 túrli reńge boyalǵan keteksheler bar. Ol jerde dawıslı, dawıssız, únli, únsiz, juwan, jińishke sózleri jazılǵan. Hár bir hárip ótilgen waqıtlarında usı ketekshelerdiń tiyisli jerine alfavit tártibinde qoyılıp barıladı. Bul kórsetilgenlerdiń barlıǵıda «Álipbe»ni úyrenip atırǵan oqıwshılar ushın qıyınshılıq tuwdıradı. Biziń pikirimizshe, oqıwshılardıń «Álipbe»ni úyreniw dáwiri ushın dawıslı hám dawıssız ses dep ayırıp bilgeni maqul boladı. Sebebi, «Álipbe»den soń ótiletuǵın «Qaraqalpaq tili» sabaǵında olardı ótip, balalarǵa úyretkeni maqsetke muwapıqtay seziledi. Al, onıń ornına 2019-jılǵı «Álipbe»degidey hár bir háriptiń jazılıwın sulıw etip jazıp qoyǵanı balalardıń jazıw islerin orınlaw barısında berilgen bilimlerdi ańsatıraq ózlestirip alıwına múmkinshilik tuwdıradı.

3. «Álipbe»de berilgen súwretlerdiń ayırımları tákrarlanǵan hám óziniń dáslepki mánislerin joǵaltqan. Máselen, 10-bettegi besikti qushaqlap otırǵan ananıń súwreti sol turısında 56-bette, 12-bettegi «Ana nan» sózine berilgen súwret 21-bette tákrar berilip «Ol Lala. Lala nan al» gápleri menen almastırılǵan. Sonday-aq, usı súwret 40-bette de tákrar berilgen. 10-bettegi aspazǵa baylanıslı súwret 72-bette, 23-bettegi jer awdarıp atırǵan ǵarrınıń súwreti 36-bette diyqan sózine berilgen súwrette tákrarlanıp berilgen.

«Álipbe» hám «Álipbe» sabaqlıǵına jazılǵan «usilikalıq qollanba» haqqında usı jıldıń 18-yanvar kúni Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi janındaǵı Respublikalıq Bilimlendiriw orayı imaratında bolıp ótken avtorlar menen ushırasıwdı telegram kanalı arqalı kórdim. Egerde avtorlardıń sózlerine itibar beretuǵın bolsaq, bul sabaqlıq rus tilindegi sabaqlıqtı jaqsıraq jazılǵan eken dep esaplap, sol sabaqlıqtı basshılıqqa alıp, milliy baǵdarlama tiykarında jazılǵanlıǵı málim boldı. Degen menen, bul jerde Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlamasın názerde tutqan bolsa, ol Prezidentimizdiń pármanı menen 2020-jıldıń 23-sentyabrinen baslap óz kúshin joǵaltqan edi. Onıń jańa variantı ele qabıllanbadı.

Jáne de, baslawısh klasstıń «Álipbe» sabaqlıǵı basqa sabaqlıqtı basshılıqqa alıp jazılmaydı. Al, kerisinshe, sabaqlıqtı jazıwshı avtorlar jámááti óz aldına baǵdarlama dúzip alıp, baǵdarlama tiykarında ózleriniń sol dúzip atırǵan sabaqlıǵındaǵı bilimlerdi baslawısh klass oqıwshılarınıń sanasına qalayınsha ıqshamlastırıp jetkeriw, olardı eń qolaylı jol menen qalayınsha tezirek sawatlandırıw máselelerinde tınbay izleniw alıp barıwları kerek boladı. Bunıń ushın avtorlar mekteplerdegi baslawısh klass muǵallimleri menen úzliksiz baylanısta bolıp barıwına, derlik hár kúni olardıń pikirlerin tıńlap biliwine, ózlerinińde jańadan payda bolǵan usınısların muǵallimlerge jetkerip beriwden, sol usınıslardı mekteptegi baslawısh klass muǵallimleriniń is tájiriybesinde sınap kóriwden jalıqpawına tuwra keledi.

Avtorlar jámááti psixologiya ilimlerinen de xabardar bolǵanı, ózleriniń dúzgen sabaqlıǵındaǵı hár bir ótiletuǵın materialdıń oqıwshılardıń jas hám psixologiyalıq ózgesheliklerine sáykesligin tınbay izertlep barǵanı maqulıraq boladı. Bunıń ushın avtorlardıń ózleri baslawısh klass muǵallimleriniń sabaqlarına kirip, ózleriniń usınıs etken materialların baslawısh klass oqıwshılarınıń qabıllaw, pikir júritiw, este saqlaw hám basqa da psixologiyalıq ózgesheliklerine tásir etiwlerin baqlap barıp, balalardıń qabıllawına qıyınshılıq tuwdıratuǵın materiallar bolsa, hesh ekilenbesten onı alıp taslap, unamlı nátiyjeler bergen bolsa, onı jetilistirip barıp, ózleri dúzip atırǵan sabaqlıǵında paydalansa birqansha qáte-kemshiliklerdiń aldı alınadı.

Biziń pikirimizshe avtorlar jámááti ózleriniń dúzgen «Álipbe»sindegi hár bir háriptiń, hár bir sózdiń ótiliwin eń bolmaǵanda Nókistegi mekteplerdiń birinde sınap kórgeninde joqarıdaǵı mısallarda keltirip ótilgen «tana» sózin, «sik» buwınıń hám basqada materiallardı abaylap paydalanǵan yamasa sabaqlıqtan pútkilley alıp taslawı da múmkin edi. Tilekke qarsı, sabaqlıq jazılǵan menen sınaqtan ótkerilmegenligi belgili bolıp tur.

Sabaqlıqta kórsetiliwinshe usı sabaqlıqqa Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi janındaǵı Respublikalıq Bilimlendiriw orayınıń metodisti G.Ábdikarimova, Nókis qalası 27-sanlı mekteptiń joqarı kategoriyalı baslawısh klass muǵallimi M.Tilewova hám 24-sanlı mekteptiń 1-kategoriyalı muǵallimi N.Saxieva pikir bergen. Olardıń ishinen tek ǵana birewi baslawısh klasstıń muǵallimi. Biziń pikirimizshe, sabaqlıqtıń mazmunınıń jaqsılanıwı ushın onı baslawısh tálim boyınsha qánige ilimpazlarǵa da kórsetkeninde, eń bolmaǵanda, Qaraqalpaqstanda Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutınıń, onıń quramında baslawısh tálim metodikası fakultetiniń 1958-jıldan berli háreket etip turǵanlıǵın, usı fakultettegi baslawısh tálim metodikası degen kafedranıń bar ekenliginen xabarı bolǵanında hám ol jerdegi ilimpazlardıńda pikirlerin alǵanda sabaqlıq bunday halatta shıqpaǵan bolar edi.

Juwmaqlap aytqanda, bul «Álipbe»ni usı halında kelesi oqıw jılında paydalanıw maqsetke muwapıq emestey seziledi. Biziń pikirimizshe, egerde Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi jańa «Álipbe»ni dúziwdiń táreptarı bolatuǵın bolsa, onda «Álipbe» sabaqlıǵına konkurs járiyalaǵanı maqul boladı. Biraq, endi jazılatuǵın «Álipbe» sabaqlıǵın sınap kóriw waqtınıń 2021-jıldıń sentyabr-dekabr aylarında ótip ketkenligin inabatqa alatuǵın bolsaq, onda konkursqa qatnasıw ushın tayarlanǵan kelesi «Álipbe» sabaqlıqların sınap kóriw waqtın 2022-jıldıń sentyabr-dekabr ayları etip belgilewge tuwra keledi. Sınap kóriw Qaraqalpaqstannıń barlıq mekteplerinde ótkerilmeydi. Sınap kóriw mapazı juwmaqlanaman degenshe, anıǵıraǵı 2022-2023-oqıw jılında Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrliginiń 2011-jılǵı tańlawında jeńimpaz dep tabılǵan hám Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen tastıyıqlanǵan E.Berdimuratov, H.Jumashev hám Q.Xojamuratovalardıń avtorlıǵındaǵı «Álipbe» sabaqlıǵınan paydalanıp turıw Qaraqalpaqstandaǵı baslawısh klasslardıń 1-klasına oqıwǵa kelgen oqıwshılardı sawatlandırıw islerinde sózsiz unamlı nátiyjelerge eristiredi.

Arzı PAZÍLOV – Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq muǵallimi, Ájiniyaz atındaǵı NMPIdiń Pedagogika kafedrası baslıǵı, pedagogika ilimleriniń kandidatı, docent.
Gulzavira BABAShEVA – Ájiniyaz atındaǵı NMPIdiń Ulıwma pedagogika hám psixologiya kafedrasınıń aǵa oqıtıwshısı, pedagogika ilimleri boyınsha filosofiya doktorı (PhD).