Aral teńizi – bul biziń tariyxıy ótmishimiz bolıp, ol haqqında qanshama kitaplar baspadan shıqqan. Aral teńiziniń payda bolıw tariyxı uzaq ótmishlerge barıp taqaladı. Bazı alımlar Aral teńiziniń payda bolıwına 30 mıń jıl bolǵan dep aytsa, al basqa bir alımlar 300-400 jıldan aspaydı dep aytadı. Aral teńizi hám Ámiwdáryanıń payda bolıwı Orta Aziya xalıqları tariyxı menen baylanıslı. Sırt el izleniwshileri jazıp qaldırǵan maǵlıwmatlarına qarasaq, Ámiwdárya hám Aral teńizi jılnamasın tómendegi sanlar menen begilew múmkin:

1848-jıl – Rossiya geografiya jámiyeti teńiz kapitanı A.P.Butakov basshılıǵında Aral ekspediciyasın shólkemlestirilip, teńiz kartası sızıldı, ósimlik hám haywanat dúnyası dáslepki márte ilimiy jaqtan úyrenile basladı.

XX ásirdiń 60-jıllarında Aral teńizine 52,5 km.kub suw kirgen bolsa, 1970-jılda 34,5 km.kub, 1980-jılda 10,5 km.kub suw aǵıp barǵan. Búgingi kúnde teńiz 38 procentke qısqarǵan hám ortasha tereńligi 17 metrge teń. Teńizdiń Qazaqstan Respublikası aymaǵındaǵı bóleginde turizm hám balıqshılıq sanaatı rejelestirilgen. Ulıwma Aral teńizi boyınsha 108 qarar hám jobalar islep shıǵılǵan, soǵan qaramastan, onıń kólemi jáne de kemeyip, teńiz ortasında úlken duz káni payda bolǵan. Qazaqstan Respublikasi hám Rossiyanıń “Zarubejstroy” kompaniyası járdeminde Qarakól plotinasın qurıw baslandı. Ol jobanıń bahası 86 million dollarǵa teń. Toǵay tábiyattıń bahalı baylıqlarınan biri esaplanadı. Ol suw hám jer resursların asıraw, olardıń jaǵdayın jaqsılawda, qorshap turǵan ortalıqtı kórkeytiw, jer júzindegi ómirdi aman saqlawda onı janlandırıwda sheshiwshi áhmiyetke iye.

Usı sebepten Orta Aziyada, sonıń ishinde, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstanda toǵaylar qáliplestiriw jáne aǵashlar otırǵızıw oǵada úlken áhmiyetke iye. Úlkemizde jańadan ózlestirilgen shólistanlıqlar taw jan bawırlarına tutasıp, qurǵaq hám ıssı klimatlı bolıp keledi.

   Respublikamızdıń ulıwma maydanı 45 million gektar, sonnan 29 million gektarı, yaǵnıy 64 procenti shól zonasınan, 14,7 procenti tawlardan ibarat. Ózbekstan Respublikası elimizde toǵayǵa eń jarlı úlke bolıp esaplanadı. Belorussiya, Baltik boyı respublikaları hám Gruziyanıń ulıwma maydanınıń 34-38 procenti, Armeniya, Moldaviya, Túrkmenstan hám Ázerbeyjannıń 9-11 procent maydanı kók-kómbek toǵay menen qorshalǵan bolsa, al bizde barı-joǵı 4,8 procent maydan ǵana toǵaylıqlardan ibarat. Bul úlkemizdiń tábiyǵıy jaǵdayına óz tásirin tiygizgen.

Aral teńiziniń qurıwı 1961-jıldan baslap suwǵarılıp atırǵan jerler maydanınıń artıp barıwı, suw saqlaǵıshlar payda bolıwı, qalalar hám sanaat obiektleriniń kóbeyiwi, xalıq sanınıń artıp barıwı nátiyjesinde Ámiwdárya hám Sırdárya jıl sayın Aral teńizine kem muǵdarda suw quya basladı, kerisinshe kól betindegi puwlanıw muǵdarınıń artıp barıwı áqıbetinde kól suw boyı páseyip, tiykarǵı bólimi qurǵaqlıqqa aylandı.

2005-jılı Aral teńizine Ámiwdárya suwınıń jetip barmawı áqıbetinde 50 mıń km 2 bólimi qurǵaqlıqqa aylanıp, qum relyefi formalanıp, kól bóliminde tipik shor payda boldı.

Aral teńiziniń qurıǵan bólimi duz mákanına aylanıp, dógerek átirapqa qáwip tuwdırıp kelmekte. Samal duzlardı ushırıwı aqıbetinde Aralboyı aymaqlarında duz jawını jawıp atır. Bul ekonomikaǵa, xalıq salamatlıǵına jaman tásirin tiygizbekte. Araldıń qurıǵan bóliminen duz aralas shań-tozań uzaq aralıqlarǵa, hátteki, Orta Aziya tawlarındaǵı muzlıqlarǵa túsip, onıń eriwin tezlestirmekte. Duz jawını, ásirese, oǵan jaqın bolǵan aymaqlarǵa úlken ekonomikalıq hám ekologiyalıq zıyan keltirmekte.

Respublikamızdıń kópshilik rayonları kúshli dawıllardan, shań-tozańlardan, átiraptı kúydirip jiberetuǵın ıssı samaldan – garmselden qattı zıyan kóredi. Bul tábiyǵıy apatshılıq Qoqand rayonları gruppası, Oraylıq Ferǵana, Bekabad-Bayaut zonası, Mırzashól hám Qarshı, Surxan-Sherabad oazisi, Buxara, Namangan oblastları, Xorezm oblastı jáne Qaraqalpaqstan Resbulikasınıń ayırım rayonları, yaǵnıy úlkemizdiń 80-85 procent maydanında kúshli samal bolıp turadı.

Garmseller atmosfera «qurǵaqshılıǵın» tuwdırıp atır, atızlardıń ızǵarlıǵın keltirip jiberip atıp, bul ósimliklerdiń normal fiziologiyalıq jaǵdayın buzadı, nátiyjede zúráát elementleri kóplep, hátte birotala tógilip ketedi. Garmseller adamlar den sawlıgına da jaman tásir etedi. Miynet ónimliligin páseytedi.

Kúshli samallardıń mámleketke hám xojalıqlarǵa jetkerip atırǵan úlken zıyanların tómendegi mısallardan ayqın kóriwge boladı. 1985-jıldıń aprel-may aylarında Qoqand rayonları gruppasında 1 sekundta 20 metr tezlikte hám onnan da kúshlirek tezlikte bolıp ótken garmsel 30-85 procent aralıǵındaǵı paxta maydanın birneshe mártebe qıyratıp ketti. Bir ǵana Kirov rayonınıń ózi 17,2 mıń gektar paxta maydanınıń 15,5 mıń gektarın qayta ekti. Aqıbetinde qosımsha miynet jumsaw nátiyjesinde 3 million 477 mıń manatlıq ekonomikalıq jaqtan zıyan kórildi.

Garmsel de zúráátke ádewir zıyan keltiredi, 1984-jılı 28-31-iyul kúnleri esken Qızılqum garmseli Buxara hám Nawayı oblastlarınıń barlıq rayonlarında, Qarshı rayonları gruppasındaǵı ǵawashalardıń orta buwındaǵı zúráát elementleriniń birewin de qaldırmay tógip jiberdi. 1985-jıl avgust ayınıń birinshi on kúnliginde usı oblastlar hám rayonlarda garmsel apatınıń tásiri aqıbetinen ǵawashanıń joqarı bólegindegi zúráát elementleri pútkelley tógilip ketti. Bul zúrááttiń kemeyip ketiwine hám plan tapsırmalarınıń orınlanbay qalıwına alıp keldi.

Usı sebepten samal, garmsel hám topıraq eroziyasi zıyanınıń tásirine qarsı gúres iri sociallıq-ekonomikalıq problemeǵa aylandı.

2018-jıl 27-may kúni Qaraqalpaqstan Respublikası hám Xorezm wálayatında duzlı boran gúzetildi. Sol gezinde, hawadaǵı shań muǵdarı belgilengen muǵdarınan 3-5,9 esege asıp ketken edi. Úy-jay kommunal xızmet kórsetiw ministirligine tiykarlanıp xabar beriwinshe, sherteklerdiń ushıp ketiw jaǵdayları Nókis qalasında kóbirek gúzetilgen, pútkil Qaraqalpaqstan boyınsha jámi 34 shertekler ushıp ketken. Tiykarınan, Nókis qalasında 27, Xojeli rayonında 2, Shomanay rayonında 4, Taqıyatas rayonında 1 shertek ushıp ketiw jaǵdayları gúzetilgen.

Boran sonıń menen birge, Buxara wálayatınıń ayrım aymaqlarında da gúzetilgen. Boran nátiyjesinde mashina, úyler, ósimlik hám tereklerge duz kórinisindegi qum aralas appaq shań jabısıp qalǵan.

Bul álbette, Aral teńiziniń qurıwı menen tikkeley baylanıslı. Sebebi, Aral teńizi qurıwı nátiyjesinde kóplegen duzlı aymaqlar payda bolǵan. Bul eginlerdiń quwrap qalıwına sebep bolǵan.

Ózbekstan Respublikası prezidenti Shavkat Mirziyoyev Birlesken Milletler Shólkemi Bas Assamblyasınıń 75-sessiyasında global hawa rayı ózgeriwi hám Aral teńiziniń mashqalası haqqında:

“Úlkemizdiń úlken mashqalalarınan jáne biri – global hawa rayınıń ózgeriwi bolıp esaplanadı. Búgingi kúnde hár bir mámleket bul procestiń ayanıshlı tásirlerin sezinbekte. Ókinishke oray, bunday ózgerisler Oraylıq Aziya rawajlanıwına da úlken qáwip tuwdırmaqta.

Itibarımızdı jáne bir márte Aral teńizi qurıwınıń ayanıshlı aqıbetlerine qaratpaqshıman. Aral boyı aymaǵı ekologiyalıq qáwiptiń orayına aylandı. Biz bar bolǵan xalıqtı jaqsılaw ushın bul jerde eki million gektar jańa ósimlik maydanların hám toǵayzarlıqlar jaratıw, topıraq qatlamın formalandırıw boyınsha úlken jumıslardı ámelge asırıp kelmektemiz.

Mámleketimiz baslaması menen Aral boyı birlespesi ushın Birlesken Milletler Shólkeminiń insan qáwipsizligi boyınsha kóp tárepleme birge islesiw trast fondı dúzildi. Úmit etemiz, usı fond awır ekologiyalıq aymaqta jasap atırǵan xalıqqa ámeliy járdem beriw ushın xalıqaralıq birge islesiwdiń tayanısh platforması bolıp xızmet etedi.

“Biz Aral boyı xalıqın ekologiyalıq innovaciya hám texnologiyalar aymaǵı, dep járiyalaw haqqında Birlesken Milletler Shólkemi Bas Assambleyasınıń arnawlı rezolyuciyasın qabıl etiwdi usınıs etemiz. Usı áhmiyetli hújjet tastıyıqlanǵan sáne Xalıqaralıq ekologiyalıq sistemalardı qorǵaw hám tiklew kúni sıpatında ótkeriw maqsetke muwapıq bolar edi”, – degen edi.

1960-jıl Aral teńiziniń kólemi 1083 kvadrat kilometr bolǵan.

1980-jıl teńizden 60 mıń tonna balıq awlanǵan.

1990-jıllarǵa deyin teńizde korabller júzgen.

1989-jılı teńiz Kishi Aral hám Úlken Aral bolıp ekige bólingen. Kishi Aral – Qazaqstan Respublikasına, Úlken Aral – Qaraqalpaqstan Respublikasına tiyisli bolǵan.

Aral teńiziniń qurıǵan ultanına 3200 mıń gektar jer toǵayzarlıqqa aylandırıladı.

2019-2021-jıllarda sanaat zanasında 33 joybar, xalıqqa xızmet kórsetiw tarawında 32, awıl xojalıǵında 8 joybar iske asırıldı.

Házirgi kúnde Aral teńiziniń qurıp atırǵan bóliminde 200 mıń gektar maydanǵa seksewil, júzgin hám basqa da ósimlikler payda etilip, qum kóshiwiniń aldı alınbaqta.

Biz isenemiz, Aral teńizi jáne óz halına qaytadı hám sol aymaqta jaspa atırǵan pútkil xalıq baxıtlı hám de párawan jasaydı.

Gózzalxan Aytmuratova,

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı 2-basqısh studenti.