Jańalanıp atırǵan Konstituciya – jańa mánzillerge jeteleydi
Mámleketimiz hár tárepleme úlken mámleketge aylanbaqta. Xalqımız 2040-jılǵa barıp 50 millionǵa jetedi, jámiyetimizdiń yarımınan kóbisin jaslar quraydı. Olarǵa múnásip turmıs tárizin jaratıp beriw ushın bolsa jetilisken ekonomika, qáwipsiz mámleket, nátiyjeli hám ádalatlı basqarıw, sociallıq kepillikler bolıwı kerek. Bulardan basqa da kópshilik máseleler sheshimi bekkem huqıqıy tiykardı – Ózbekstannıń jańalanıp atırǵan Konstituciyasın talap etedi. Xabarımız bar, usı kúnlerde mámleketimizde Konstituciyalıq reformalar qızǵın túrde dawam etpekte. Bizge belgili, usı jıldıń 30-aprel sánesinde «Ózbekstan Respublikası Konstituciyası haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq Nızamınıń joybarı boyınsha Ózbekstan Respublikasınıń referendumı ótkeriledi.
Referendum menen saylawdıń ózgesheligi
Referedum hám saylawdıń ózgesheligi tómendegilerde belgili boladı: referendumda mámleket turmısı ushın eń áhmiyetli bolǵan máseleler boyınsha nızam yamasa qarar qabıl etiw máselesi ulıwma xalıqlıq dawısqa, yaǵnıy puqaralar dawıs beriwi ushın qoyıladı. Bul processte puqaralar erkin hám ıqtıyarlı túrde óz múnásibetin bildiredi.
Saylawda bolsa birneshe talabanlar usınıladı, puqaralarǵa ózlerine múnásip talabandı tańlaw imkaniyatı beriledi. Demokratiyalıq saylawlar salamat báseki ortalıǵında, bir emes, birneshe talabanlar qoyılǵan halda ótkeriliwi zárúr.
Atap ótiwimiz kerek, referendum ótkeriletuǵın kúnge shekem yamasa referendum kúninde on segiz jasqa tolǵan Ózbekstan Respublikasınıń hár bir puqarası referendumda qatnasıw huqıqına iye esaplanadı.
Jańalanıp atırǵan Konstituciyanıń ózine tán belgileri
Jańalanǵan Konstituciya jámiyetimiz turmısınıń barlıq baǵdarların kompleks tártipke salıw hám mámleketimizdi demokratiyalıq rawajlandırıw jolında eń zárúrli huqıqıy tiykar bolıp xızmet etedi. Konstituciyalıq nızam joybarına kirgizilgen jańa normalar barlıq tarawlardı rawajlandırıwǵa, sonday-aq, mámleketlik hákimiyattıń jáne de nátiyjeli shólkemlesiwine járdem beredi.
Konstituciya haqqındaǵı Konstituciyalıq nızam joybarı boyınsha referendum 2023-jıl 30-aprel, ekshembi kúni ótkeriliwi belgilendi.
Konstituciyalıq nızam joybarı menen ámeldegi Konstituciyaǵa 27 jańa statya kirgizilip atır, statyalar sanı 128 den 155 ge kóbeyedi, Konstituciyamızdıń ámeldegi 275 norması 434 ge kóbeyedi, yaǵnıy ámeldegi Konstituciyamız 65 procentke jańalanadı.
Jańalanıp atırǵan Konstituciya Ózbekstan jámiyetiniń evolyuciyalıq rawajlanıwınan kelip shıǵıp atırǵan turmıslıq zárúrlik bolıp, bul jumıs mámleket, millet hám xalıq sıpatında keyingi qádemlerimizdi anıqlap alıwımız ushın oǵada áhmiyetli másele, ádalatlı jámiyet qurıw jolındaǵı úlken qádem bolıp tabıladı.
Sońǵı altı jılda erisken tabıslarımızdı, atap aytqanda, ekonomika, insan huqıqları, ádil sud, sóz erkinligi, sociallıq qorǵaw tarawlarındaǵı júzlegen sheklewlerdiń alıp taslanǵanı, naq pul, valyuta, kredit máselelerindegi mashqalalar sheship berilgeni, qońsılaslarımız benen ortamızdaǵı 25 jıllıq “muzlar erigeni” hám basqa unamlı háreketler artqa qaytpaslıǵınıń konstituciyalıq qorǵalıwın támiyinlew zárúr. Bul jeńisler, huqıq hám erkinliklerden tek ǵana házirgi emes, sonıń menen birge, keleshek áwladlarımız da emin-erkin paydalanıwı ushın olardı, álbette, Konstituciyada belgilep qoyıw talap etilip atır. Hámmemiz gúwası bolıp atırǵanımızday, dúnyada hár kúni kútilmegen qáwip-qáterler júzege shıǵıp atır. Búgingi qarama-qarsılıqlı processler, ekonomikalıq qarama-qarsılıqlar qashan hám ne menen juwmaqlanıwın boljap bolmaydı. Hátteki, ayırım mámleketlerdiń dúnya kartasında qalıwı-qalmawı soraw astında qalıp atırǵanı da sır emes. Jáhándegi derlik 100 million adam óz ómirin saqlaw ushın basqa jurtlarda turaq jay izlep júrgeni, azıq-awqat jetispewshiligi, energiya resursları deficitligi, pandemiya sıyaqlı global máseleler rawajlanǵan mámlekette jasawshılar xalqında anıq bir sheshimli máseleler oylandırıp kelmekte, bulardıń barlıǵı bizge de tásir kórsetpewi múmkin emes.
Bir nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, Konstituciyanıń bul tekstin jaratıwda xalqımızdıń pikiri, usınısları úyrenildi, sonnan keyin ǵana Konstituciya joybarı tayarlandı. Aldınları bolsa Konstituciya qabıllawda dáslep joybar islep shıǵılıp, keyin xalıq talqılawına qoyılar edi.
– Birinshi basqıshta Konstituciya joybarın qáliplestiriw ushın puqaralarımız 60 mıńnan zıyat usınıs berdi. Olardıń shama menen hár tórtewinen birewi joybardan orın aldı;
– Ekinshi basqıshta Konstituciya joybarı ulıwma xalıqlıq talqılawǵa qoyıldı. Ǵalaba xabar quralları, Internet tarmaqları arqalı joybar menen 5 million xalıq tanısıp, 150 mıńnan aslam usınıs hám pikirler bildirildi.
Sonıń menen birge, miynet jámáátleri, joqarı oqıw orınları, máhálle belsendileri hám zıyalı adamlar menen bolıp ótken dodalawlarda da taǵı derlik 10 mıń qosımsha usınıs kelip tústi. Sonıń menen birge, xalıqaralıq-huqıqıy hújjetler hám 190 nan artıq mámleketler tájiriybesi úyrenildi, joybar 6 túrdegi ekspertizadan ótkerildi.
Bulardıń hámmesi jańalanıp atırǵan Konstituciyada jámiyettiń barlıq qatlamları mápleri inabatqa alınǵanı, Jańa Ózbekstandı qurıw ideyası átirapında pútkil jámiyet birleskeni, Bas Nızamımız shın mániste xalıq Konstituciyası bolıp atırǵanınan dárek beredi.
Jańa Konstituciyamızda tálim-tarbiya hám jaslar máseleleri
Bilim alıw huqıqı hám imkaniyatı keńeytiledi, oqıtıwshılar konstituciyalıq mártebege iye boladı.
Sociallıq mámleketke tán bolǵanınday, bilimlendiriw tarawına tiyisli kóplegen statya hám normalar da óz sáwleleniwin tawıp atır. Tálim hám ilimge tiyisli normalar derlik 2 esege kóbeyip atır.
Atap aytqanda, puqaralardıń joqarı oqıw orınlarında mámleketlik grant esabınan oqıw huquqı qatań belgilep qoyıldı. Maǵlıwmat ushın sonıda atap ótiw kerek, 2017 jılǵa shekem joqarı oqıw orınlarında oqıw ushın mámleketlik grantlar sanı tek qısqarıp kelgen bolsa, aqırǵı altı jılda buǵan baylanıslı jaǵday pútkilley ózgerdi. Grantlar sanı 2 esege kóbeyip, 40 mıńǵa jetti. Magistratura ushın bolsa 5 esege kóbeydi. Tiykarǵı nızamda puqaralardıń biypul baslanǵısh kásip-ónerge oqıtılıwı da belgilenip atır.
Mayıplıǵı bolǵan balalarımızǵa óz teńlesleri menen birdey tálim alıwı ushın barlıq sharayatlardı jaratıw názerde tutılıp atır. Sol sebepli, bunday múmkinshilikler inklyuziv tálim sıpatında Konstituciyaǵa kirgizilip atır. Bul sonday kemshiliklerge iye balalarımızdıń jalǵızlanıp qalmawı, jámiyettiń tolıq aǵzası retinde qáliplesiwi hám jetilisiwi ushın zárúrli kepillik bolıp tabıladı.
Atap aytqanda, men jumıs alıp barıp atırǵan Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tariyx fakultetinde házirgi 2022-2023-oqıw jılında 21 mayıplıǵı bolǵan studentler bilim alıp kelmekte. Fakultetimizde barlıǵı bolıp 733 student bilim alıp atırǵan bolsa, mayıplıǵı bolǵan studentler de mámleketlik grant tiykarında óz qatarları sıyaqlı teńdey bilim alıp kiyatır. Mámleketimizdegi insan qádir-qımbatınıń joqarı dárejede ekenligi usınday kewli yarım insanlarǵa óz qolın sozıp kelmekte. Qosımsha stipendiyalardıń engiziliwi hám barlıq ijarada jasawshı studentlerdiń ijara pullarınıń 50 procentiniń qaplap beriliwinde birinshi náwbette usınday mayıplıǵı bolǵan studentlerge beriliwi olardıń jasaw sharayatlarınıń ele de jaqsılanıwı ushın, tálim alıwında kóplep múmkinshilikler jaratıp beriwge óz úlesin qosıwı sózsiz.
Konstituciyada mámlekettiń oqıtıwshılar qádir-qımbatın qorǵaw, olardıń sociallıq hám materiallıq erkinligi, kásiplik tárepten ósiwi haqqında ǵamxorlıq etiw minnetlemesi kúsheytilip atır. Bul qaǵıydalar mámleketimizdegi 685 mıńnan artıq oqıtıwshılardıń professional ósiwi jáne sociallıq hám materiallıq qollap-quwatlanıwı olardıń jámiyettegi sociallıq mártebesi, abıroyın jáne de arttırıwǵa xızmet etedi.
Taǵı bir áhmiyetli jańalıq – mámleket shańaraqtıń tolıq rawajlanıwı ushın sociallıq, ekonomikalıq, huqıqıy hám basqa sharayatlar jaratıwı konstituciyalıq jaqtan bekkemlenip atır. Bul normanıń kirgiziliwi jámiyetimizde shańaraq bekkemligin turaqlı támiyinlewge xızmet etedi.
Endi perzentler tárbiyası, olarǵa bilim beriw, tárbiyalawda ata-ana minnetlemesi retinde belgilenip atır. Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin támiyinlew hám qorǵaw, onıń fizikalıq, intellektual hám materiallıq tárepten tolıq rawajlanıwı ushın eń jaqsı sharayatlardı jaratıw bolsa mámlekettiń minneti retinde belgilenip atır.
Konstituciyada hár kimniń miyneti ushın hesh qanday kemsitiwlersiz hám miynetke haqı tólewdiń belgilengen eń kem muǵdarınan kem bolmaǵan tárizde ádalatlı haqı alıw huqıqı kepillenip atır. Usı normanıń Konstituciyada belgileniwi puqaralardıń miynet haqıları muǵdarı ápiwayı emes, áyne olardıń múnásip turmıs keshiriwin támiyinlewde, nátiyjede adamlardıń turmıs dárejesin jaqsılawda hám mámleketimizde sociallıq ádillik ústin qádiriyatqa aylandırıwda úlken áhmiyetke iye.
Joybarda hámiledarlıǵı yamasa balası barlıǵı menen baylanıslı sebeplerge bola hayallardı jumısqa qabıllawdan bas tartıw, jumıstan bosatıw hám olardıń miynet haqısın kemeytiwdi qadaǵan etiwi belgilenip qoyılmaqda, bular mámleketimizde gender teńligi principleri tolıq ámel etiwine alıp keliwi sózsiz.
Mámleketimiz Basshısı 2023-jıldı «Insanǵa itibar hám sapalı bilimlendiriw jılı» dep járiyalawı múnásábeti menen pútkil Ózbekstanda jańasha reformalar ámelge asırılıwın belgilep berdi.
Haqıyqatında da, búgin dúnya názerinde jaslardı shalǵıtıwshı, olardı ózine tartıwdı qálewshi túrli kúshler kóbeyip baratır. Eń ashınarlısı, dúnyanıń qaysı múyeshinde qandayda bir jınayat júz berse, álbette, bul processte jaslardıń «qolınan» paydalanılıp atır.
Jaslar tárbiyası hár bir dáwirdiń oǵada aktual máselesi bolıp kelgeni áyne haqıyqat. Tariyxshılardıń jazıwınsha, Gerodot Shıǵısqa etken saparında Egipet hajı saparına barǵanlardıń kiyimlerindegi bir jazıwǵa hayran qalǵan: «Jaslardıń tárbiyası buzılıp baratır. Ne islew kerek?!». Tariyxshı bul jazıwdı oqıǵanına da eki mıń jıldan asıp ketti. Jazıwǵa bolsa, kim bilsin qansha waqıt bolǵan? Sonday eken, jaslar máselesi bárqulla óz aktuallıǵın joǵaltpaǵan, buǵan hámme dáwirlerde de túrli dárejede múnásibet bildirilgen.
Haqıyqatında da, jaslar tárbiyası – ómir hám ólim máselesi, dep táriyplegen oyshıl qanshelli haq ekenin bárshemiz jaqsı bilemiz. Sebebi, tárbiyası ázzi jaslardıń jámiyet, máhálle yamasa shańaraq ushın hesh qanday paydası joq. Jaslardıń turmısta adasıwı, dúzetip bolmaytuǵın qáteleri tárbiyada jol qoyılǵan qáte yamasa biyparıqlıqtıń nátiyjesi bolıp tabıladı.
Juwmaq ornında: búgingi kúnde mámleketimiz jaqsı niyetler menen Úshinshi Renessans fundamentin jaratıwǵa, sonday-aq, Jańa Ózbekstandı, Jańa Qaraqalpaqstandı qurıwday ullı islerge bel bayladı. Bunday tariyxıy máwritlerde búgingi dáwirdiń ózi shańaraq, máhálle, sonday-aq, tálim-tárbiya mákemeleriniń barlıq buwınlarında xızmet etip atırǵan oqıtıwshı ustazlar hám pedagog-tárbiyashılar aldına oǵada juwapkershilikli wazıypalar qoymaqta. Sonday eken, xalqımız, jaslarımız, ulıwma keń jámáátshilik arasında jańalanıp atırǵan Konstituciyamızdıń mazmunı hám áhmiyetin túsindiriw, úgit-násiyatlaw hám referendumda belsene qatnasıw barlıǵımızdıń minnetli wazıypamız esaplanadı.
Gúlzar Eshimbetova,
NMPI Tariyx fakulteti tyutorı.