Mámleketimizde gender teńligi: Hayal-qızlar hám olardıń jámiyetlik turmıstaǵı ornı

Hayal gózzallıǵı – ilahiy tilsim,
Biniyad bolǵan haqtıń inayatınan.
Insan qálbin mudam jaqtırtıp tursın,
Dep táńirim bir sónbes nur quyǵan oǵan.

Ibrayım Yusupov,
Ózbekstan Qaharmanı.

Hár qanday mámleket hám jámiyet rawajlanıwı bir qatar faktorlar tiykarında júz beredi. Bul proceste hayal-qızlar, olardıń sociallıq-siyasiy múnásibetlerdegi qatnasıwı, huqıq hám erkinlikleri ámelde támiyinlengenlik máselesi – mámleket rawajlanıwınıń hám demokratiyanıń zárúrli indeksi esaplanadı. Sebebi, hayal-qızlar jáne onıń jámiyetlik turmıstaǵı ornı bárháma zárúrli kriteriya bolıp kelgen.

Jámiyette hayal-qızlar hám er adamlar ushın teń huqıq hám de múmkinshilikler kepilliklerin támiyinlewdiń tiykarǵı principleri ámeldegi bolıp, bular nızamlılıq, demokratizm, hayal-qızlar hám er adamlardıń teń haqılılıǵı, jınıs boyınsha kemsitiwge jol qoyılmawı, ashıq aydınlıq bolıp tabıladı.

Dúnya mámleketleri qatarında hám xalıq aralıq jámiyetshilikte múnásip orınǵa iye bolǵan mámleketimizdiń mámleket hám jámiyet sıpatındaǵı rawajlanıwında hayal-qızlardıń ornı, onıń siyasiy hám huqıqıy mádeniyatı bólek áhmiyetke iye boladı.

Búgingi globallasıw processinde jańa áwladtıń hár qanday jaǵdayǵa salıstırǵanda aktiv puqaralıq poziciyasın qáliplestiriw máselesinde hayal-qızlardıń ornı hám roli hár qashanǵıdanda zárúrli. Sol sebepli, búgingi reformalardıń tiykarǵı mazmunı da hayal-qızlardıń jańa ideya hám jańa reformalarǵa bas bolıp shıǵıwların qollap-quwatlaw, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan is-ilajlar, ózgerisler jáne social-siyasiy processlerde olardıń aktiv qatnasıwın támiyinlewden ibarat. Sonlıqtan da, insan qádirin kótermelew, eń áwele, hayal-qızlarǵa húrmet hám sıylasıq, múháddes analarımızǵa izzet kórsetiw, apa –sińlilerimizdi qádirlew arqalı ámelge asadı, desek áyne haqıyqattı aytqan bolamız.

Atap ótiwimiz kerek, búgingi kúnde mámleketimizde Jańa Ózbekstanda Úshinshi Renessans tiykarın qurıwǵa ózimizge isenimli qádemler qoyıp atırmız. Sonlıqtan, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan reformalar hayal-qızlardıń baxtı tiykarına qurılıp atır, desek aljaspaǵan bolamız.

Sır emes, jańa Oyanıw dáwiri, áwele, ilim-pánniń rawajlanıwına, milliy ruwxıylıqtıń bekkemligine baylanıslı. Usı haqıyqattı tereń sezingen halda hayal-qızlardıń tálimi hám ilim menen shuǵıllanıwları ushın mámleketimiz tárepinen jańa múmkinshilikler jaratıp berilip atır. Jámiyette hayallardı ilimge baǵdarlaw maqsetinde jańa mexanizm – «Alım áyeller jámiyeti» dúzilgeni hám de onıń iskerligin qollap-quwatlaw hám jáne de xoshametlew ushın Mámleket byudjetinen 50 milliard sum ajıratılǵanı barlıq hayal-qızlardıń kewlinde jámiyettiń eń aktiv qatlamı – «alım hayal» bolıwǵa umtılıwların jáne de kúsheytiwi áyne haqıyqat.

Bizge belgili, hayallardıń jámiyet hám mámleketlik jumısların basqarıwdaǵı qatnasıwın tolıq támiyinlew, olardı sociallıq-ekonomikalıq hám de huqıqıy tárepten qollap-quwatlaw boyınsha reformalar mámleketimizde gender teńlikti hám teń huqıqlılıqtı támiyinlewdegi social ádalat úlgisi bolıp tabıladı.

Bir sóz menen aytqanda, hayallardıń táǵdiri, búgini hám keleshegi ushın mámleket siyasatı dárejesindegi joqarı itibardıń negizi bolǵan bunday sharayatlar hám jeńillikler mámleketimiz tariyxında ele bolmaǵan. Búgin apa – sińlilerimiz kewlinde burqıp turǵan shúkirlik hám elimizden minnetdarlıq sezimi ámeliy iskerligimizge kóship, hár bir tarawda joqarı nátiyjelerge erisiwge ruwhlandırmaqda.

Hayal-qızlarǵa itibar anıq mámleket siyasatı dárejesine kóterildi: onıń huqıqıy sawatqanlıǵı tupten jetilistirildi.

Mámleketimizde gender teńlikti támiyinlew, hayallardıń social hám siyasiy turmısındaǵı rolin asırıw iskerligi: Hayal-qızlar huqıqları haqqındaǵı nızam hújjetlerin jetilistiriw; hayallardı qorǵawdıń institutsional tiykarların jetilistiriw; xalıqtıń gender teńlik hám áyeller huqıqları haqqındaǵı xabardarlıǵın asırıw; huqıqlardı qollawda olarǵa ámel etiliwin támiyinlew ushın juwapker lawazımlı shaxslardı tiyisli huqıqıy normalar tiykarında oqıtıw sıyaqlı tiykarǵı baǵdarlardan ibarat.

Mámleketimizde hayal qádirin kóteriw boyınsha ámelge asırılǵan keń túrdegi reformalar, álbette, buǵan baylanıslı huqıqıy tiykarlar jaratılǵanlıǵı hám úzliksiz túrde qáliplesip atırǵanlıǵı menen sheshiwshi áhmiyetke iye esaplanadı. Atap aytqanda, usı jıldıń 1-may sánesinen kúshke kirgen Jańa Ózbekstannıń jańa Konstituciyasınıń 58-statyasında: «Hayal-qızlar hám er adamlar teń huqıqlı. Mámleket hayal-qızlar hám er adamlarǵa jámiyet hám de mámleketlik jumısların basqarıwda, sonıń menen birge jámiyet hám mámleket salasındaǵı basqa tarawlarında teń huqıq hám múmkinshiliklerdi támiyinleydi», dep belgilengenligi mámleketimizde gender teńlikti támiyinlew, hayal-qızlardıń jámiyet hám mámleket basqarıwındaǵı rolin asırıw boyınsha nátiyjeli reformalar ushın bas huqıqıy tiykar bolıp xizmet etiwine huqıqıy kepillik boldı.

Sonıda atap ótiw kerek, sońǵı jıllarda hayal-qızlardıń huqıq hám nızamlı máplerin támiyinlew, olardıń jámiyettegi rolin kúsheytiw, shańaraq institutın qollap-quwatlawǵa qaratılǵan kompleks ilajlardı ámelge asırıw jumısları jańa sapa basqıshına kóterildi. Mámleketimiz hayal-qızların hár qanday kemsitiw hám jerge urıwlardan qorǵaytuǵın barlıq tiykarǵı xalıq aralıq hújjetlerge qosıldı. Bunda «Analıqtı qorǵaw haqqında»ǵı Jeneva Konvenciyası, «Hayal-qızlardıń siyasiy huqıqları haqqında»ǵı hám de «Hayal-qızlar huqıqları kemsitiliwiniń barlıq formaların toqtatıw haqqında»ǵı Nyu-York Konvenciyaları, «Birlesken Milletler Shólkeminiń transmilliy birlesken jınayatshılıqqa qarsı Konvenciyasın tiykarlawshı adam sawdasınıń, ásirese, hayallar hám balalar sawdasınıń aldın alıw hám de oǵan shek qoyıw jáne onıń ushın jazalaw haqqındaǵı» Bayannaması sıyaqlı xalıq aralıq hújjetlerdi mısal etip keltiriw múmkin.

Hayal-qızlardı qollap-quwatlaw máselelerinde mámleket basshısınıń tikkeley baslaması menen 30 dan artıq párman hám qararlar hám de húkimet qararları qabıl etilgenligin atap ótiw kerek. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Shańaraq hám hayal-qızlar menen islew, máhálle hám nuraniylardı qollap-quwatlaw sistemasın jetilistiriw ilajları haqqında»ǵı, «Shańaraq hám hayal-qızlardı sistemalı qollap-quwatlawǵa tiyisli islerdi jáne de jedellestiriw ilajları haqqında»ǵı pármanları hám de «Shańaraq hám hayal-qızlar mámleket komiteti iskerligin shólkemlestiriw haqqında»ǵı qararları usı tiykardaǵı bolıp esaplanadı.

Is-ilajlardıń dawamı retinde 2022-2026 jıllarǵa mólsherlengen Jańa Ózbekstannıń rawajlanıw strategiyasında hayal-qızlardıń huqıq hám nızamlı máplerin ámelge asırıwǵa tiyisli qatar maqset hám wazıypalar názerde tutıldı. Atap aytqanda, Rawajlanıw strategiyasınıń 5 maqsetinde hayal-qızlar máselesine tiyisli wazıypalar belgilengen. «Hayal-qızlardı qollap-quwatlaw, olardıń jámiyet turmısındaǵı aktiv qatnasın támiyinlew» dep atalǵan 69 -maqsetinde, atap aytqanda, jámiyette hayal-qızlarǵa basım hám zorlıqqa salıstırǵanda qáwipsiz ortalıqtı jaratıw, hayal-qızlardıń huqıqları hám nızamlı máplerin támiyinlew názerde tutılǵan.

Keyingi jıllarda, social qorǵaw sistemasında ulıwma jańa baǵdar – hayal-qızlar máselelerin úyrenip shıǵıp hám olardı sheshiw ushın «Hayallar dápteri», «Jaslar dápteri» hám «Temir dápter»lerdiń engiziliwi de, joqarıda aytıp ótken pikirlerimiz dáliyli bolıp tabıladı.

Atap ótiw kerek, respublikamızda 90 jıllıq tariyxqa iye bolǵan Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında da búgingi kúnde 297 dana hayal professor-oqıtıwshılar jaslarǵa tálim-tárbiya berip kelisip atır. Olardıń 105 i ilim doktorı, ilim kandidatları hám docentler bolıp tabıladı. Tiykarǵısı, olardıń 23 i institutımızda prorektor, fakultet dekanı hám kafedra baslıqları bolıp basshılıq lawazımlarında iskerlik kórsetip atır. Institutımizdıń studentleriniń 73 payızın qızlar quraydı. Olar búgingi kúnde pán, tálim, sport, kórkem óner hám mádeniyat salasınıń barlıq baǵdarlarında aktiv qatnasıp, tek ǵana Qaraqalpaqstanda emes Ózbekstan hám dúnya arenalarında múnásip jeńislerdi qolǵa kirgizip kiyatır.

Atap aytqanda, institutımizdıń qızlar jámáátinen dúzilgen «Tumaris» xalıq ansambli hár jılı kóplegen mámleket ilajlarında turaqlı qatnasıp kiyatırǵanı, instituttıń «Voleybol qızlar» komandasınıń 3 márte Ózbekstan super kubogi jeńimpazlıǵın qolǵa kirgiziwleri hám sonıń menen birge, bir qatar qızlarımızdıń mámleketlik stipendiyalardı qolǵa kirgizip, óz teńleslerine órnek bolıp atırǵanlıǵı pikirimizdiń ayqın kórinisi bolıp tabıladı.

Ózim jumıs islep atırǵan Tariyx fakulteti de institutımız fakultetleri arasında óziniń tariyxıylıǵı, oqıtıwshılarımizdıń ilimiy potencialı hám student qızlarımızdıń hár qıylı tańlawlardaǵı tabısları menen ajralıp turadı. Fakultetimizda 12 danadan zıyat ilimiy dáreje hám ataqǵa iye bolǵan hayal professor oqıtıwshılar, 1 dana «Nihol» mámleketlik sıylıǵınıń iyesi iskerlik kórsetip, fakultetimizde oqıp atırǵan 290 danadan zıyat student qızlarǵa hár tárepleme órnek bolıp kelmekte.

Bizge belgili, hár jılı joqarı oqıw orınları ortasında dástúriy tárizde ótkerilip kiyatırǵan «Zakawat», «Tafakkur sinovlari», «Konstituciya bilimdanı» kórik tańlawlarında Respublika kóleminde Qaraqalpaqstan atınan múnásip qatnasıp, aldıńǵı orınlardı qolǵa kirgizip kiyatırǵanlıǵı da fakultetimiz student qızlarınıń aktivliginen derek beredi.

Juwmaq ornında, mámleketimiz tárepinen elimizde hayal-qızlarǵa bolǵan joqarı itibardı biz hár qashanǵıdan da zıyat qádirleymiz. Bul baǵdarda respublikamızda alıp barılıp atırǵan reformalardı, hayal-qızlar ushın jaratılıp atırǵan keń múmkinshilik hám sharayatlardı jaslarımızǵa, ásirese, qızlarımız arasında keń en jaydırıwda aldımızda turǵan aktual máselelerden biri bolıp tabıladı. Sebebi, jámiyette hayal-qızlardıń huqıq hám máplerin ańlaw, mámleket hám jámiyet múnásibetlerinde hayallardıń ornı hám rolin jáne de asırıw, olardıń siyasiy, huqıqıy, social tarawlarda aldıńǵı kadrlar etip jetilistiriw – Jańa Ózbekstanda Úshinshi Renessans áwladın qáliplestiriwdiń tiykarǵı shártlerinen biri esaplanadı.

Gulzar Eshimbetova,
NMPI Tariyx fakulteti tyutorı.