ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Filologiya

QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ KAFEDRASÍ

«Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası — óziniń usı sózbe-sóz ataması boyınsha tek ǵana Ózbekstan Respublikasında emes, pútkil jáhánde tákirarı joq hám solay bolıwı da tiyis birden-bir kafedra bolıp tabıladı. Kafedra Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı shólkemlestirilgende, dáslepki ashılǵan kafedralardan bolıp, óziniń 83 jılǵa jaqın bay tariyxına iye. Bunıń dáslepki shólkemlestiriwshisi Orta Aziyada birinshi filologiya ilimleriniń doktorı bolǵan kórnekli ádebiyat tariyxshısı N.Dáwqaraev, pútkil túrkiy dúnyada dańq shıǵarǵan belgili folklorshı professor Q.Ayımbetovler boldı. Sońǵı dáwirlerde bul kafedranıń ilimiy-pedagogikalıq potencialın arttırıwda filologiya ilimleriniń doktorları, professorlar S.Axmetov, Q.Maqsetov, K.Mámbetov, Q.Kamalov, Á.Paxratdinov, Q.Sultanov, J.Narımbetovlar salmaqlı úleslerin qostı. 1976-jılı Pedagogikalıq institut bazasında Nókis mámleketlik universiteti ashılǵannan keyin, «Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası 1990-jılǵa shekem usı universitet quramında ómir súrdi. 1990-jılı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutınıń qayta ashılıwına baylanıslı filologiya fakultetiniń quramınan «Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası shólkemlestirildi. Bul kafedraǵa f.i.d., professor Q.Kamalov basshılıq etti. «Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrasın 1991-1998, 2004-2006-jıllar aralıǵında professor K.Allambergenov basqarıp bardı. Al, 1999-2003-jıllar aralıǵında bul kafedra filologiya ilimleriniń doktorı, professor K.Kamalov hám filologiya ilimleriniń kandidatları, docentler M.Bekbergenova, I.Utewlievler tárepinen basqarıldı. Bul jıllardaǵı alıp barılǵan eń baslı jumıs-kafedranı ilimiy dárejeli pedagog kadrlar menen támiyinlew, jas qánigelerdi ilimge jábdillestiriw bolıp, usı maqsette kafedra filologiya ilimleriniń doktorları, professorlar Á.Paxratdinov, S.Bahadırova, filologiya ilimleriniń kandidatları, docentler Á.Qojıqbaev, M.Bekbergenovalar hám assistent oqıtıwshılar SH.Ayapov, S.Qazaqbaev, Q.Mámbetov sıyaqlı jas oqıtıwshılar menen tolıqtırıldı. Nátiyjede 1997-1998-oqıw jılına kelip kafedra 4 ilim doktorı, professorlarǵa, 2 ilim kandidatı, docentlerge iye boldı. Institut janınan ashılǵan aspiranturaǵa da ilimge uqıbı bar, talantlı jaslar kóplep qabıl etile basladı. Házirgi kúnde olardıń kópshiligi (S.Qazaqbaev, E.Eshniyazova, I.Dilmanov, H.Jaqsımova, A.Utambetova) ilim kandidatları. Kafedradaǵı 2007-2012-jıllar aralıgında filologiya ilimleriniń kandidatı, docent B.Dáwletov basshılıq etti. 2013-jıldıń fevral ayınan filologiya ilimleriniń doktorı, professorı, QR Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı, Ózbekstan Xalıq bilimlendiriwiniń aǵlası Kenesbay Allambergenov basqarıp kelmekte. Keńesbay Allambergenov –belgili alım, sheber shólkemlestiriwshi pedagog hám talantlı jazıwshı. Ol Ozbekstan hám Qaraqalpaqstan Jazıwshlar awqamı aǵzası. Bir neshshe onlaǵan úlgi baǵdarlamaları hám oqıw qollanbalarınıń, 4 sabaqlıq, 4 monografiya menen 150 ge jaqın ilimiy maqalalardıń avtorı. 1985-jılı ÓzRIA A.Nawayı atındaǵı Til hám ádebiyat institutı Qánigelestirilgen Keńesinde «Qaraqalpaq ádebiyatında aytıs» temasında kandidatlıq, 1997-jıl usı Qánigelestirilgen Keńeste doktorlıq dissertaciyalar jaqlaǵan. 1994-jılı docent, 2010-jılı professor ilimiy ataqlarına iye bolǵan. Kaefdrada usınday tájiriybeli ilimiy pedagog kadrlardan filologiya ilimleriniń doktorları, professorlar Q.Orazımbetov hám A.Paxradinovlar, filologiya ilimleriniń kandidatları, docentler M.Bekbergenova, S.Qazaqbaev, B.Dáwletov, S.Bawetdinovalar da xızmet alıp barmaqta. Mine, usınday dástiyarlı dástúrine iye kafedra házirgi qunde de oqıw, ilimiy hám ruwxıy-aǵartıwshılıq tarawlarında úlken sheklerdi iyelewdi niyet etip, jobalı hám izbe-iz sistemalı jumıslar alıp barmaqta. Atap aytsaq, kafedra professor-oqıtıwshıları ózleriniń kásiplik xızmetiniń eń baslı sútini – qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha bilimlendiriwdi dúnyalıq standartlar dárejesine jetkeriw, soǵan say úlgi hám jumısshı oqıw jobaların, baǵdarlamaların dúziw, oqıw-metodikalıq ádebiyatlar jaratıw, talabalardıń bilim kónlikpelerin ózlestiriwinde sıpat kórsetkishlerin jaqsılaw, oqıw-metodikalıq komplekslerin jazıw isleri boyınsha dáwir, zaman alǵa qoyıp atırǵan aldıńǵı innovaciyalıq pedtexnologiya talaplarına say jumıslar alıp barmaqta. Házirgi kúnde kafedra quramında 5 professor-oqıtıwshı tiykarǵı shta1ta, 1 professor-oqıtıwshı 0,25 stavkada, jámi 6,25 professor-oqıtıwshı jumıs isleydi. Sonnan 2 ilim doktorı, professorlar, 3 ilim kandidatı, docentler, 1 ilim kandidatı, úlken oqıtıwshı 2 ilimiy dárejesi joq úlken oqıtıwshı 0,5 stavkada jumıs islemekte. Kafedranıń ilimiy dárejeligi 75 % ti quraydı. Bul professor-oqıtıwshılardıń ishinde 1 professor Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen ilim ǵayratkeri, 1 professor Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı bolsa, 2 professor-oqıtıwshı Ózbekstan xalıq bilimlendiriwiniń aǵlası. Kafedra professor-oqıtıwshıları ózleriniń usı ilimiy dáreje hám ataqlarına say ilimiy, ilimiy-metodikalıq jumıslar alıp barmaqta. Mısalı, bul tarawlardaǵı sońǵı 5 jılda islengen jumıslar boyınsha aytatuǵın bolsaq, prof.Q.Orazıbetovtıń «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kishi janrlar evolyuciyası hám tipologiyası», «Qosıq teoriyası». prof. Á.Paxratdinovtıń «Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası», «Berdaq shayırdıń kórkemlik dúnyası», «Abbaz shayırdıń kórkemlik dúnyası», prof. K.Allambergenovtıń «Búlbilziban ullı shayır», «Bozataw» hám tariyxıy shınlıq», «Er Edige, «Edige» dástanı, Altın Orda hám Mawerennaxr dáwiri tariyxınıń geypara máseleleri», «Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı», «Máńgi bulaq», «Keń dúnyaǵa qushaq ashqan jazıwshı», doc. M.Bekbergenovanıń «Qaraqalpaq ádebiyatında dástúr, miyraslılıq hám kórkem awdarmanıń geypara máseleleri», «Jáhán ádebiyatı», «Ádebiyattanıw tiykarları» h.t.b. atamalarındaǵı sabaqlıq, oqıw qollanbaları, monografiyaları baspa kórdi. Bulardıń ishinde 2007-jılı «Bilim» baspasınan kafedra aǵzaları Á.Paxratdinov, K.Allambergenov, M.Bekbergenovalar tárepinen Akademiyalıq licey hám kásip-óner kolledji oqıwshıları ushın arnalǵan «XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı» sabaqlıǵınıń (15 b.t.) shıǵıwı ayrıqsha waqıya boldı. 2009-jılı usı avtorlar tárepinen jazıp pitkerilgen joqarı oqıw orınları ushın 40 b.t. kóleminde «XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı» sabaqlıǵına JOABMniń baspadan shıǵarıw boyınsha 091-sanlı guwalıgı berildi hám 2011-jılı «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen bastırıp shıǵarıldı. Házirgi kúnde kafedra professorları Q.Orazımbetov, Á.Paxratdinov, K.Allambergenov ham docent M.Bekbergenova avtorlıǵındaǵı 40 b.t. kólemindegi «XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı» sabaqlıǵın baspadan shıǵıw aldında tur.Bul sabaqlıqqa Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrliginiń 2017-jıl 24-avgusttaǵı 63-sanlı buyrıǵına tiykarlanıp ÓzR Ministrler Kabineti tárepinen baspadan bastırıp shıǵarıw ushın ushın 603-035 sanlı licenziya ruxsatnama sertifikat guwahnama berilgen. Bir sóz benen aytqanda, bulardıń bári kafedranıń keleshek kelbetin kórsetiwshi búgingi kún sútinleri bolıp tabıladı. Bul máselede kafedranıń kelesheginen de úlken úmit kútse boladı. Kafedrada keleshek ilimiy-pedagog kadrlardı tayarlaw boyınsha da áhmiyetli wazıypalar belgilenip qoyılǵan. Atap aytsaq, kafedrada M.Esebaev, P.Dabılov, Q.Mámbetov, Z.Ktaybekova, G.Allambergenova, T.Tórtkúlbaeva sıyaqlı jas alımlar doktorantura hám tayanısh doktoranturalarda tálim almaqta. Bul jas alımlar jetekshi alımlar basshılıǵında, Ózbekstan Respublikası Joqarı Ministrler Kabinetiniń 2012-jıl 28-dekabrdegi №365 sanlı «Oliy wquv yurtidan keyingi talim hamda oliy malakali ilmiy va ilmiy pedagog kadrlarni attestaciyadan wtkazish tizimini takomillashtirish chora tadbirlari» haqqındaǵı qarardıń birinii bánti menen tastıyıqlanǵan «Joqarı oqıw ornınan keyingi Bilimlendiriw haqqındaǵı Nızım» hám 2017-jıldaǵı usı Nızamǵa islengen dissertaciyalardı qorǵaw boyınsha jańa ózgerislerge baylanıslı ( PhD) hám ( DsD )doktorlıq dissertaciya jumısları temaları ústinde ilimiy jumıslar alıp barmaqta. Kafedrada búgingi kúnde ruwxıy-aǵartıwshılıq tarawlar boyınsha da kóplegen jumıslar islenbekte. Máselen, 2017-jıl dekabr ayında qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulınıń 190 jıllıq yubileyine baylanıslı, 2014-jılı Ájiniyaz Qosıbay ulınıń 190 jıllıǵı, Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı T.Qayıpbergenovtıń 85 jıllıǵı, Ózbekstan qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupovtıń 85 jıllıǵı, ádebiyatshı ilimpazlar f.i.k., professor J.Narımbetovtıń 80 jıllıǵı, qaraqalpaq xalqınıń súyikli jazıwshı-shayırları Á.SHamuratovtıń 105 jıllıǵı, U.Pirjanovtıń 80 jıllıq yubileylerine, G.Matyakupova, SHUsnatdinov, K.Allambergenov, S.Ibragimovlardıń jańa shıǵarmaları prezentaciyasına baylanıslı ádebiy kesheler, ilimiy-teoriyalıq konferenciyalar prezentaciyalar shólkemlestirildi. Ulıwma, kafedra professor-oqıtıwshıları gáp basında aytılǵan atamaǵa say kafedranı gúllendiriw ushın barlıq kúsh-jigerin, ilim-intası hám pedagogikalıq sheberliklerin ele de ayamay xızmet ete beredi. Bul iygilikli is – olardıń kásiplik minneti bolıp ǵana qoymastan, biyǵárez Watan aldındaǵı qarızı hám parızı da bolıp tabıladı.

QAZAQ TILI HÁM ÁDEBIYATÍ KAFEDRASÍ

Qazaq tili hám ádebiyatı bólimi 1954-1955 oqıw jılında ashıldı. 1956-1957 oqıw jılında ekinshi pitkeriwshileri qabıllandı. 1957-1958 oqıw jılınan baslap qaraqalpaq tili hám ádebiyatı bólimine qazaq tili hám ádebiyatı qániygeligine studentler qabıllandı. Sebebi sol jılları qaysı bólimge qabıllansa da, tek ǵana bir gruppa qabıllanatuǵın edi. 1960-1961 oqıw jılları tariyx-filologiya fakulteti quramındaǵı qazaq bólimin eki gruppa pitkerip shıqtı. Olardıń arasınan Qaraqalpaqstanǵa belgili jámiyetlik ǵayratkerler, belsendi oqıtıwshılar, jazıwshılar, ilimiy-sınshı, tilshi ilimpazlar jetilisip shıqtı. Filologiya ilimleriniń doktorı, professor Oraqbay Dospanov, filologiya ilimleriniń kandidatı, professor Qarjaubay Jumajanov, filologiya ilimleriniń kandidatı, docent Bayqazaq Beketov, jazıwshı Tóleu Orashbaev, metodist oqıtıwshı Qaldıbay Arapov, shayır Tájiǵali Temirqulov, Qaharman Bekejanov, jurnalist Azat Dáuletmuratov, sınshı Turmaxan Tranov hám túrli basshı hızmetlerde islegen Sábit Raev atları belgili. Tariyx-filologiya fakultetinde qazaq tili hám ádebiyatı, tariyx qániygeliginde oqıp atırǵan studentlerdi Qallı Ayımbetov, Srajaddin Axmetov, Kósherbay Berdimuratov, Aytjan Esemuratov, Nietulla Bazarbaev, Alǵazı Bekbasov, R.G.Timasheva, J.A.Orınbaev, akademik Gayıp Nepesov, Sultamurat Bekmuratov, Kamal Moldaxmetov, Balquyǵan Erjanova, Mariyam Alieva, Jumırbay Qayırbaevlar oqıttı. Qazaq filologiyası bólimi Nókis mámleketlik universitetiniń ashılıwı menen birge qayta ashıldı. Gruppa studentlerin 1976-1977 oqıw jılınan baslap qazaq tilinen docent Qayırbaev Jumırbay, 1977-jılı noyabrde Q. Jumajanov, 1978-jılı E. Mergenbaev, Q. Aralbaevlar oqıttı. 1979-jılı B.Beketov muǵallim bolıp ótti. 1979-jılı Qazaq filologiyası kafedrası óz aldına kafedra bolıp ashıldı. Onıń dáslepki baslıǵı docent J. Qayırbaev boldı. Kafedra ashılǵan waqıtta kafedrada 5 oqıtıwshı jumıs isledi. Olardan J.Qayırbaev, B.Beketov ilim kandidatları edi. 1980-jılları kafedraǵa kandidatlıq dissertaciya jaqlaǵan Qarazım Amiraliev Nemis tili kafedrasınan qazaq filologiyası kafedrasına ótkerildi. 1983-1985 jılları Almatıda E.Mergenbaev hám Q.Jumajanovtar kandidatlıq jumısların jaqlap shıqtı. Solay etip, 1986-jılı kafedra boyınsha 5 ilim kandidatı sabaq berdi. Olardıń sanı 1993-jılı 6; 1994-jılı 7; 1999 jılı 9-ge jetti. Ózbekstandaǵı joqarı oqıw orınları arasınan Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında Qazaq tili hám ádebiyatı kafedraları birinshi ashılǵan kafedralardan boldı. Ilimiy jumıslardı úzliksiz júrgiziw 1990-jıl Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı qayta ashılǵan dáwirde jáne de ilgeriley basladı. Institut ashılǵan waqtında E.Mergenbaev docent, Q.Amiraliev, Q.Jumajanov docent, K.Xamidullaev docent, A.Káribaeva docent ataqlarına iye boldı. Qazaq tili hám ádebiyatı kafedrası 1993 jılı dekabr ayında eki kafedra bolıp bólindi. Qazaq tili kafedrası baslıǵı bolıp docent B.Beketov, qazaq ádebiyatı kafedrası baslıǵı bolıp ilim kandidatı Q.Jumajanov saylandı. 1997-jıldıń sentyabrinen baslap qániyge tayarlawshı kafedra retinde olar biriktirildi. Kafedranı professor Qarjaubay Jumajanov basqardı. Kafedra professor-oqıtıwshıları, ilimpazları elimizdiń ǵárezsizlik jıllarında birneshe ilimiy miynetlerdi járiyaladı. B.Beketov «Qaraqalpaq qazaqlarınıń tili». Almatı, 1992 j. Q.Amiraliev «Semantiko-grammaticheskie osobennosti upotrebleniya tyurkskix chastic», 1991 j, A. Káribaeva «Fizkultura boyınsha russha-qaraqalpaksha terminler sózligi». Nókis, 1991 j. «Sportivnaya leksika karakalpakskogo yazıka», Nókis, 1995-jıl, E.Mergenbaev «Voprosı sintaksisa slovosochetaniy v tyurkskix yazıkax» /qospa avtorlıqta / Nukus, 1992 j, «Túrkiy tillerde sóz ózgeriw sisteması», Nókis, 1994 jıl, «Qazaq tiliniń sóz ózgerim júyesi», Almatı 1995-jıl, K.Xamidullaev «M.Maqataev tvorchestvosındaǵı qaraqalpaq teması», Nókis, «Bilim» 1995-jıl. «Qazaq tilin oqıtıu metodikası» studentlerge arnalǵan baǵdarlama, Nókis «Bilim», 1998-jıl K.Jumajanov «Asau-Baraq» Xojeli «Dostıq úni» baspası 1993-jıl, «Xalıq shayırları poeziyasında folklorlıq hám daralıq dástúr», Nókis «Bilim» 1993 j, «Abay hám qaraqalpaq ádebiyatı», Almatı, «Sanat», 1995-jıl, «Abay enciklopediyası» (avtorlar quramında) Almatı «Atamura», 1995-jıl. «Seydáli aqın» (ilim izertlew) kitabı Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2002-jıl, «Qaraqalpaq aymaǵındaǵı qazaq ádebieti» oqıw quralı Almatı, «Arıs», 2006-jıl, O.Dospanov jáne Í.Quttımuratova «Dialektologiyadan ámeliy jumıslar». Nókis, 2009, «Kratkiy slovar russko-karakalpakskix i karakalpaksko – russkix sokrasheniy», Nókis, 2010; T.Tórtkúlbaeva «Mazmundamalar jinaǵı». Nókis, 2010 j, T.Tórtkúlbaeva jáne T.Abdireymova «Qazaq ádebietіnen kurs jұmısın jazdıru ádіsі». Nókіs, 2011 j, T.Tórtkúlbaeva jáne A.Bektaev «Qazіrgі ádebi process». Tashkent, 2013 j., Q.Jұmajanov, T.Tórtkúlbaeva «Qaraqalpaqstandaǵı qazaq aqın-jıraularınıń murası» Almatı, 2017 j. Bulardan basqa kafedra oqıtıwshıları birneshe metodikalıq qollanbalar hám baǵdarlamalar jazdı. Kóplegen maqalaların gazeta, jurnallarda járiyalap, radio, televidenielerde shıǵıp xalıq aldında sóylep keldi. Qazaq tili hám ádebiyatı kafedrasın 2000 – 2003 jıllar aralıǵında prof. K.Xamidullaev basqarsa, 2003-2005 jıllarda kafedranı aǵa oqıtıwshı F. Mambetkarimov, al 2006-2007 jılı Q.Jumajanov, 2007-2008 jılları f.i.k., doc. I. Dilmanov, 2009-jılı B.Bekniyazov, 2010-2012 jılları f.i.k., doc. SH.Qudyarova basqarsa, házirgi kúnde kafedra baslıǵı wazıypasın f.i.k., doc. A.Orazımbetov atqarıp kelmekte. Hár jılı ótkeriletuǵın studentlerdiń Respublikalık pán olimpiadası II basqıshında bólimimiz studentleri turaklı túrde sıylıklı I, II orınlardı iyelep kelmekte. Atap aytqanda, keyingi úsh jılda 2014-hám 2016-jılları joqarı oqıw orınları arasında qazaq tili hám ádebiyatı páninen 2014 jılı Raxmanova Botakóz 1 orındı, 2015 jılı Tájibaeva Ulzada 1 orındı, 2016 jılı Nұrǵabulov Qurmanǵazı 1 orınlardı iyeledi. Kafedrada házirgi kúnde f.i.k. docent A.Orazımbetov, aǵa oqıtıwshılar I.Quttımuratova, T.Tórtkúlbaeva, B.Bekniyazovlar, assistent Ǵ.Mambetkarimov islep keleshegimiz bolǵan jaslarǵa tálim-tárbiya sırların jalıqpay úyretip kelmekte. Kafedranıń 2017-2018 oqıw jılındaǵı juklemesi – 4135 saat.

QARAQALPAQ TILI KAFEDRASÍ TARIYXÍ

1991-jılı Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń quramında « Házirgi qaraqalpaq tili» degen atama menen « Qaraqalpaq tili» kafedrası shólkemlestirilip, onı filologiya ilimleriniń kandidatı A.Najimov 1997-jılǵa shekem basqardı. 1992-jıldıń 20-noyabrinen baslap «Fakultetler aralıq qaraqalpaq tili» kafedrası bólinip, oǵan filologiya ilimleriniń doktorı, professor O.D.Dospanov 1994-jılǵa shekem basshılıq etti. Qaraqalpaq tili kafedrası dáslep «Házirgi qaraqalpaq tili», 1997-jıldan baslap «Qaraqalpaq til bilimi», 2016-jıldan baslap «Qaraqalpaq tili kafedrası» bolıp, onı filologiya ilimleriniń kandidatı, docent A.Bekbergenov (1997-1998-jıl noyabr), prof.O.D.Dospanov (1998-2011-jıl dekabr), docent O.Sayımbetov (2011-2014-jılları), M.Qurbanov (2014-2015-jılları), docent A.Pirniyazova (2015-2016-jılları) basshılıq qıldı. Al 2016-jıldıń dekabrinen baslap filologiya ilimleriniń doktorı Ayımbetov Maqset Qallievich basshılıq etip atır. Házirde kafedrada 14 professor-oqıtıwshı xızmet isleydi. Olardan 1 ilim doktorı, 9 ilim kandidatı, 5 docent, 5 úlken oqıtıwshı, 4 assistent oqıtıwshı islep kelmekte. Kafedranıń ilimiy potencialı 71%dı quraydı. Qaraqalpaq tili kafedrasında 2017-2018-oqıw jılında 25 pán oqıtıladı hám olardıń oqıw metodikalıq kompleksleri tayarlandı. Usı oqıw jılında 10200 saattı orınlaw rejelestirilgen. Kafedrada ilimiy mektep jaratılǵan. Máselen, kafedra professorı O.Dospanovtıń ilimiy basshılıǵında 9 kandidatlıq jumıs islengen bolsa, aqırǵı 5 jıllıqta kafedrada ilimiy potencialdı kóteriw maqsetinde bir neshe kandidatlıq dissertaciyalar korǵaldı. Olardan 2008 jılı B.Qurbanbaeva «Qaraqalpaq tili qubla dialektiniń sóz jasalıw hám morfologiyası», A.Saburova «Qaraqalpaq tilinde muzıka terminleri» (ilimiy basshısı professor O.Dospanov), 2009 jılı N.Turabaeva «Qaraqalpaq tili leksikasınıń rawajlanıwında ózbek tiliniń tásiri» (ilimiy basshısı akademik H,Hamidov), 2010 jılı S.SHınnazarova «Qaraqalpaqstan Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń sóylew ózgeshelikleri» (ilimiy basshısı professor O.Dospanov), 2011 jılı M.Qurbanov «Qaraqalpaq tilindegi geografiyalıq terminlerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri» (ilimiy basshısı docent O.Sayımbetov), 2012 jılı A.Pirekeeva «Kenimex qaraqalpaqları dialekti» (ilimiy basshısı professor O.Dospanov) temalarında kandidatlıq dissertaciyaların tabıslı qorǵadı. Búgingi kúnde kafedrada 2 ta doktorant, 1 ta erkin izleniwshi doktorlik dissertaciyaları boyınsha jumıs alıp barmaqta. R.Opaeva f.i.d, prof M.Qudaybergenov basshılıǵında, M.Qayıpnazarova f.i.d, prof Yu.Ibragimov basshılıǵında ilimiy jumıs alıp barmaqta. Kelesi waqıtta Kafedra doktorantlarınan R.Opaeva, M.Qayıpnazarova, G. Mambetovalardıń 2018-jılı doktorlıq dissertaciyaların qorǵawı kútilmekte.

ÓZBEK ÁDEBIYATÍ KAFEDRASÍ

Ózbek tili hám ádebiyatı qanigeligi Nókis mámleketlik pedagogika institutında 1970 jıl ashıldı. 1976 jıldıń sentyabr ayında filologiya fakulteti kuramında ózbek tili hám ádebiyatı kafedrası ashıldı. Kafedraǵa M.Buronov kafedra baslıq etip tayınlandı. Bul dávirde kafedrada oqıtuvshılar: Y.Ibragimov, K.Xayitboev, A.Pirnazarov, U.Masharipov hám laborant Y.yuldashevlar xizmet kórsetdi. Ózining xizmeti davamında tómendegi professor-oqıtıvshılar kafedraga basshılıq qildı. — 1981-1985 jıllarda K. Quramboev; — 1986-1990 yillarda B. Qurbonboev; — 1990-1992 jıllarda M. Bwronov; — 1992-1993 jıllarda Yu. Ibragimov; — 1993-2005 jıllarda K. Tashanov ; — 2005-2007 jıllarda A. Madaminov ; — 2008 -2016 jıllarda S. Matyakupov. — 2016 jıldan K.Quramboev Institutimız Nókis Mámleketlik Universiteti kuramınan ajralıp, qaytadan ashılganınan keyin filologiya fakulteti kuramında Ózbek tili hám ádebiyatı kafedrası ashıldı. Bul kafedraǵa f.f.k., prof. M.Boronov, f.f.d., prof. Yu.Ibragimov, f.f.d., prof. K.Quramb oev, f.f.n., doc. B.Qurbonboev, f.f.n., doc. G.Qurboniyazov, f.f.n., doc. K.Tashanov, f.f.n., doc. A.Madaminov f.f.n. , doc. S.Matyakupovlar basshılıq qıldılar.  Wzbek adabiyoti kafedrasidagi pedagog-hodimlar rwyhati f.f.d., professor Kuramboev Karimbay, f.f.n. úlken oqıtıwshı Tashanov Kamil Yuldashevich, f.f.n., docent. Matyakupov Sadulla Gaipovich, úlken oqıtıwshı Aldasheva SHirin Jalgasovna, úlken oqıtıwshı Bekchanova Sayyara Bazarbaevna, úlken oqıtıwshı Sapaeva Feruza Davlatovna, assistent Madrimova YOrqinoy Jumamurat qizi, assistent Madrimova YOrqinoy Jumamurat qizi, assistent Allambergenova Nodira Gulmurzaevna, assistent Allambergenov Hamza Kamolovich. Darslik: K.Quramboev “Magtumgulınıń eserleriniń garagalpak diline terjimeleri xakında”(Edebiyat turkman maktablari uchun 10 klasslari uchun). Monografiyalar: K.Quramboev “Maxtimquli ilhom chashmasi”, “Magtymguly Garagalpagystanda”, “Gul bor Guliston ichida”, K.Tashanov “Milliy xarakter va badiiy tarjima”. Oquv metodik qollanmalar: Tashanov Komil, Matyakupov Sadulla, Allambergenov Hamza “Wzbek adabiyoti tarixi fanidan seminar mashǵulotlari”, Matyakupov Sadulla, Allambergenov Hamza “Navoiyshunoslik”, “Akademik liceylarda Adabiyot fanidan nazorat testlari”, Tashanov Komil “Moderencha talqin shukuhi”. Sayyara Bekchanova, Nodira Allambergenova “Adabiyot darslarida matnni sharhlab wqitish”, Feruza Sapaeva “Matn va tarjimashunoslik” K.Quramboevning «Kwngil kwngildan suv ichar» (Nukus, 1991) «Kwngil bermish swzimga» (Toshkent, 1992) «Vzaimnoe obogashenie literatur» (Nukus, 1993), «Ǵafur Ǵulom va adabiy aloqalar» (Nukus, 2006), «Adabiiy tasirdan ijodiy wziga xoslik» (Nukus 2007), «Tarjima va tarjimon masuliyati» (Toshkent, 2007), «Maxtumquli-ilhom chashmasi” (Toshkent, 2012), “Magıtmgulı Garagalpagıstanda» (Ashgabat, 2014), “Gul bor Guliston ichinda” (Toshkent, 2016), K.Tashanovning «Adabiy meros va milliy tafakkur» (Toshkent, 2001), SH.Aldashevaning «Poetik shakllar xilma-xilligi va ijodiy individuallik» (Toshkent, 2006), S.Matyakupovning «Hozirgi wzbek hikoyalarida inson va shaxs koncepciyasi» (Toshkent, 2007), N.Allambergenovaning «Adabiyot darslarida milliy qadriyatlarni wrganish» (Nukus, 2016), H.Allambergenovning «Ǵayritabiiy obrazlarining mifologik asoslari» (2013), S.Bekchanovaning «Folklor amaliyotini tashkil qilish» (Nukus, 2016), Kafedra jetiskenlikleri: 2017 jılda Nodira Allambergenova “Jıl Oqıtıwshısı” tanlovıda ekinshi orınnı aldı.

ÓZBEK TIL BILIMI KAFEDRASÍ

Ózbek tili hám ádebiyatı qánigeligi dáslep Tariyx-geografiya fakulteti quramında ashıldı. Bul qániygelik boyınsha kadrlar tayarlaytuǵın oqıtıwshılar dáslep Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı kafedrasında is júrgizgen. Olardıń quramında ózbek ádebiyatınıń belgili alımları, filologiya ilimleriniń doktorı, professorlar N.Xudaybergenov hám P.SHermuhámmedovlar boladı. Ózbek tili hám ádebiyatı baǵdarı boyınsha kadrlar tayarlawshı kúndizgi bólim bolmaǵanlıǵı sebepli, olar Pedagogika fakultetiniń kúndizgi hám sırtqı bólimlerinde ózbek tili hám ádebiyatınan sabaq bergen. 1965-jıldan baslap Qaraqalpaq tili kafedrasında M.Bwranov, Yu.Ibragimov, K.Xaytmetovlar, Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrasında bolsa, Ǵ.Yaqubov, A.Pirnazarovlar Sırtqı bólimde ózbek tili hám ádebiyatı qánigelerin tayarlawshı oqıtıwshılar sıpatında jumıs alıp bardı. Ózbek tili hám ádebiyatı qániygeleginiń kúndizgi bólimi Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutında 1970-jılı ashıldı. Onıń dáslepki pitkeriwshilerinen f.i.k. A.Madaminov búgingi kúnde Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universiteti ózbek filologiyası kafedrası docenti. Ulıwma ózbek tili hám ádebiyatı qánigeligin pitkergen bir qansha studentler búgingi kúnde filologiya hám pedagogika baǵdarlarında ilim kandidatı ilimiy dárejesine iye boldı. Olardan K.Tashanov, H.Abdullaev, F.Bobojonov, I.Qurbonboev, SH.Yuldasheva, Q.Qadirov, SH.Bwranova, S.Matyakupov, G.Quramboeva, M.Xudayarovalar respublikamızdıń túrli orınlarında ilim hám tálim-tárbiya tarawlarında jumıs alıp barmaqta. 1975-jıldıń sentyabr ayında Filologiya fakulteti quramında Ózbek tili hám ádebiyatı kafedrası dúzildi. Kafedraǵa M.Bwranov baslıq etip tayınlandı. Bul dáwirde kafedrada K.Qurambaev, E.Xwjaniyazov, Yu.Ibragimov, K.Xaytmetov, A.Pirnazarov, Yu.Masharipov, R.Yuldashev, F.Salaev, G.Yuldashevalar jumıs islegen. Kafedraǵa Qaraqalpaǵıstanǵa xızmet kórsetken ilim ǵayratkeri, f.i.d. professor Q.Maqsetovtıń basshılıq etkenliginde ayrıqsha atap ótiw orınlı. 1981-1985-jıllarda Ózbek tili hám ádebiyatı kafedrasında f.i.k.K.Qurambaev basshılıq etti. 1986-1990-jıllar dawamında f.i.k. B.Qurbanbaev kafedra baslıǵı lawazımında jumıs alıp bardı. G.Qurbaniyazov hám S.Jalilovlar usı waqıtta ózleriniń joqarı tálimdegi pedagogikalıq xızmetlerin basladı. 1990-1992-jıllarda kafedranı f.i.k. M.Bwranov, 1992-1993-jıllarda f.i.k. Yu.Ibragimov basqardı 1993-jılı Ózbek tili hám ádebiyatı kafedrası negizinde Ózbek til bilimi hám Ózbek ádebiyatı kafedraları dúzildi. 1998-jılǵa shekem Ózbek til bilimi kafedrasında docent Yu.Ibragimov, Ózbek ádebiyatı kafedrasına f.i.k. K.Tashanov basshılıq etti. 1998-jılı Ózbek til bilimi kafedrasınan Fakultetler aralıq ózbek tili kafedrası ajıralıp shıqtı, oǵan f.i.k. G.Qurbaniyazov baslıq etip tayınlandı. Ózbek til bilimi hám Ózbek ádebiyatı kafedraları Ózbek tili hám ádebiyatı atı menen birlestirilip, oǵan docent K.Tashanov baslıq etip belgilendi. Bul kafedranı 2005-2007 jıllarda f.i.k. A.Madaminov basqardı. Al 2007-2008-jıllardan baslap kafedraǵa f.i.k. S.Matyakupov basshılıq etti. 2008-jılı oktyabr ayınan baslap kafedra bólinip, Ózbek til bilimi kafedrasına p.i.k. SH.Yuldasheva, Ózbek ádebiyatı kafedrasına f.i.k. S.Matyakupov baslıq etip tayınlandı. Ózbek til bilimi kafedrasına 2008-2011-jıllarda p.i.k. SH.Yuldasheva, 2011-2012-jıllarda f.i.k.doc. G.Qurbaniyazov, 2012-2013-jıllarda f.i.k. M.Xudayarova basshılıq etti. «Ózbek tili hám ádebiyatı» tálim baǵdarı hám magistratura qánigeligindegi oqıw pánlerin, tiykarınan, qánige kadrlar oqıtıwın jolǵa qoyıw maqsetinde f.i.k., docent F.Bobojonov, f.i.k. SH.Abdullaev, shıǵıs pánleri qániygeligi N.Jamalov, Z.Jamalovalar 0,5 stavka tiykarında jumısqa alındı. 2013-jıl fevral ayınan baslap Ózbek til bilimi kafedrasına f.i.k.SH.Abdullaev baslıq etip tayınlandı. Bul dáwirde «Ózbek til bilimi» kafedrasında f.i.d. professor Yu.Ibragimov, f.i.k., docent E.Xwjaniyazov, f.i.k., docent G.Qurbaniyazov, f.i.k., docent Q.Qodirov, f.i.k. SH.Abdullaev, p.i.k. SH.Yuldasheva, p.i.k. SH.Bwranova, f.i.k. M.Xudayarova, úlken oqıtıwshı S.Jalilov, assitentler: X.Xudaybergenov, Q.Xudiyarov, D.Kabulova, Z.Jamalova, I.Davlatmurodov, P.Wrazboev, O.Sultanova, G.Yusupova, U.Ibragimova, S.Atiyazov, F.Sapaeva, O.Eshimbetov, I.Madiyarov, O.Haytboevlar ilimiy-pedagogikalıq jumıs alıp barmaqta. 2013-jıl 12-dekabrdan baslap Ózbek til bilimi kafedrasina f.i.k. M.Xudayarova basshılıq etik kelmekte. 2015-2016 jılları kafedra úlken okıtıwshısı S.Jalilov basshılıq etti. 2015-jılı may ayınan baslap «Ózbek tilshinaslıgı»kafedra atı «Ózbek tili» kafedrası dep ózgertildi. 2016-jılı 7-dekabrden baslap «Ózbek tili» kafedrasına p.i.k SH.Yuldasheva kafedra baslıgı etip tayınlandı. Házirgi kunde «Ózbek tili»kafedrasında f.n.d,professorı Yu.Ibragimov,f.i.k,doc E.Xojaniyazov,f.i.k doc G.Qurbaniyazov,f.i.k,doc Q.Qodirov, p.ik.SH.Yuldasheva, p.i.k SH.Buranova, f.i.k M.Xudayarova ulken oqıtıwshılar:S.Jalilov,O.Sultanova,D.Kabulova;assistentlerZ.Jamalova, I.Dauletmuradov,P.Orazbaev,G.Yusupova,U.Ibragimova,S.Atiyazov,I.Madiyarov,O.Xaytbaevlar ilimiy- pedagogikalıq jumısların alıp barmaqta .Kafedra pán kabineti mengeriwshisi lawazımında G.Bazarbaeva islep kelmekte. Ózbek til hám ádebiyatı bólimi talabaları bir neshe jıllardan beri respublikalıq pán olempiyadaları hám tańlawlarına belsene qatnasıp, sıylıqlı orınlardı iyelep kelmekte.1994-jıllarda SH.Yuldasheva 1995-jıllarda N.Gaffarovlar ózbek tili hám ádebiyatı páninen birinshi orın ,anna tili hám ádebiyatı páninen 2014-jılı M.Aytbaeva úshinshi orın,2015-jıl ekinshi orın,2016-jıl ózbek tili páni boyınsha A.Muxammedyarov úshinshi orındı iyeledi 1998-jılı ótkerilgen «Oila muqaddas» temasındaǵı Respublikalıq konkursta G.Begjanova sıylıqlı ekinshi orındı iyeledi. SH.Romanova 2006-jıl Jizzax wáliyatında «Biz Prezident farzandlarimiz» uranı astında ótkerilgen «Zomin» seminarında qatnasıp, jeńimpaz boldı. Bekchanova Munira bolsa 2006-jılı «Eń ziyrek student» konkursında 1-orındı iyeledi. 2008-jılı M.Qutlımuratova «Kelajak ovozi» Respublikalıq konkursınıń «Badiiy ijod va publicistika» baǵdarı boyınsha jeńimpaz dep tabıldı. Ótken dáwirler dawamında Ózbek tili hám ádebiyatı bólimi kafedraları baslaması menen N.Xudaybergenov, A.Xaytmetov, SH.Rahmatullaev, G.Qoshqartaev, A.Rustamov, A.Ǵulamov, T.Mirzaev, B.Bafaev, U.Normatov, A.Xojiahmedov, B.Yuldashev, B.Nazarov, B.Qosimov, S.Matchanov, Q.Yuldashev, S.Ashirboev, B.Karimov, Q.Husanboeva, M.Jwraev sıyaqlı belgili alımlar, ilim ǵayratkerleri mirát etilip, olar Ózbek til hám ádebiyatı bólimi studentlerine til bilimi hám ádebiyattanıwdan áhmiyetli máselelerine arnalǵan lekciyalar oqıdı. Sonday-aq ilimiy-pedagogikalıq kadrlar tayarlawda salmaqlı úleslerin qostı. Kafedra professor-oqıtıwshıları Ózbekstan, Qaraqalpaqstan, Qazaqstan, Túrkmenistan Respublikalarındaǵı ilimiy Oraylar, Joqarı oqıw orınları menen birge islesip kelmekte. Kafedra professor-oqıtıwshılarınıń bir qatar ilimiy jumısları basqa Respublikalarda qazaq, rus hám túrkmen tillerinde basıldı. Kafedranıń Ózbekstan Respublikası Ilimler Akademiyası A.Nawayı atındaǵı Til hám ádebiyat institutı, Úrgenish, Buxara, Samarqand mámleketlik universitetleri, Nizamiy atındaǵı Tashkent mámleketlik pedagogikalıq universiteti, Ózbekstan Milliy universiteti, Qarı Niyazıy atındaǵı Óz PPIII, N.Dawqaraev atındaǵı Til hám ádebiyatı institutı menen baylanısları unamlı nátiyjeler bermekte. Óz-ara tájiriybe almasıw, ilimiy pedagog kadrlar tayarlawdaǵı birge islesiw, Respublikamızdaǵı ilim-izertlew institutları hámde joqarı oqıworınlarınan belgili alımlardı Filologiya fakultetine mirát etiw dástúri búgingi kúnge shekem dawam etpekte. Ǵárezsizlik jıllarında kafedralardıń professor-oqıtıwshıları jańa dáwir talabına tiykarlanǵan til bilimi hám ádebiyattanıw boyınsha bir qansha monografiyalar, oqıw hám oqıw-metodikalıq qollanbalar júzlep maqalalar dóretip, ilim, tálim-tárbiya tarawınıń rawajlanıwında erkin pikirleytuǵın hár tárepleme jetilisken, joqarı insanıylıq pazıyletleri iyesi bolǵan jaslardı milliy ǵárezsizlik ideologiyası ruwxında tárbiyalaw jolında nátiyjeli úles qosıp kelmekte. Atap aytqanda, Ózbek til bilimi kafedrası professor-oqıtıwshıları: Yu.Ibragimovtıń «Issledovanie uzbekskix govorov Priaralya» (1996), «Qoraqalpoǵistonlagi wzbek shevalarida fel» (1994), «Wzbek nutq madaniyatidan lavhalar» (2009) sıyaqlı monografiya, oqıw hám metodikalıq qollanbaları, S.Jalilovtıń «Qaraqalpaqsha-ózbekshe sóylesiw sózligi» (birgelikte Nókis, 2006), SH.Yuldashevanıń «Davlat tili taliminiń lingvodidaktik asoslari» (Tashkent, 2007), «Akademik liceylarda davlat tilini wqitish» (Tashkent, 2007), D.Kabulovanıń «Wzbek tili» (Davlat tili) páninen temalar toplamı (2009), O.Sultanovanıń «5-7-sinf wzbek tili darslarida grammatik materiallarni wrganish» (Tashkent, 2009), G.Dosjanovanıń «Talaba amaliyotchilar uchun qwllanma» (avtorlar jámááti menen birgelikte; Nókis, 2009) SH.Bwranovanıń «Wzbek tilini wqitish metodikasidan kurs ishi mavzulari va metodik kwrsatmalar» (Nókis, 2009), G.Qurbaniyazov hámde F.Salaevtıń «Adabiyotshunoslik atamalarining izohli swzligi», (Toshkent, 2010. «Yangi asr avlodi» nashriyoti), E.Xwjaniyazov, G.Qurbaniyazov, SH.Yuldasheva, S.Jalilovlarning «Hozirgi wzbek adabiy tili. Wzbek tili va adabiyoti bakalavr talim ywnalishi talabalari uchun kurs ishi mavzulari va metodik kwrsatmalar» (Toshkent, 2011), O.Eshimbetovtıń «Boǵlanishli nutqni wstirishning lingvodidaktik asoslari» (Tashkent, 2011), Q.Qodirovtıń «Wzbek tili morfologiyasi tarixi» (Nókis, 2011), B.Twxliev hámde G.Qurbaniyazovlardıń «Wzbek tili» (Tashkent, 2012), SH.Yuldasheva, D.Kabulova, M.Sabirovalardıń «Wzbek tili» (Nókis, 2013), SH.Yuldasheva, D.Smaylova, SH.Artikovalardıń «Wzbek va qoraqalpoq tillarida teng boǵlovchilar» (Urganch, 2013), R.SHukurov, M.Xudayarova, M.Qurbanov, A.Sultanova, S.Atiyazov, G.Yusupova, O.Eshimbetovlardıń «Qaraqalpaq tilindegi qos dawıslı hám dawıssızlı sózler sózligi» (Tashkent, 2013), sıyaqlı oqıw hám oqıw-metodikalıq qollanbaları búgingi kúnde oqıw processine kirgizilgen. Atap aytıw orınlı, «Ózbek tili» hám «Ózbek ádebiyatı» kafedrası birgelikte professor-oqıtıwshılar hámde magistrantlar tárepinen «Wzbek adabiyotshunosligi masalalari» (1-kıtap. Nókis: Bilim, 2009), «Tilshunoslik va adabiyotshunoslik masalalari» (2-kıtap. Nókis: Bilim, 2009), «Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika institutining fan, talim va tarbiya masalalarini rivojlantirishdagi wrni». Respublika ilimiy-nazariy anjumani materiallari (Nókis, 2010), «Tilshunoslik: muammo va echimlar» (Toshkent, 2014) maqalalar toplamları basılıp shıqtı. Házirgi waqıtta kafedrada oqıtılatuǵın bárshe pánler boyınsha lekciya temalarınıń elektron versiyaları jaratıldı. 2009-2010-jılınan baslap, kafedranıń, derlik, barlıq pánleriniń 2-dárejeli lekciyalar toplamı tayarlandı. Sabaqlardı studentlerge jańa zamanagóy pedagogik texnologiyalardan paydalanǵan halda ótiw maqsetinde «Ózbek til bilimi» hám «Ózbek ádebiyatı» kafedraları qasında 4 pán kábinetleri jaratıldı. Xanalar elektron úskeneler menen támiynlendi.