QÁTENI MOYÍNLAW HÁM DÚZETIW — ILIMPAZ USHÍN MÁRTLIK

Joqarı oqıw orınlarında oqıp atırǵan hár bir student ilim menen shuǵıllanıwdıń oǵada kóp miynetti talap etetuǵın mashaqatlı kásip ekenligine qaramastan ózleriniń ustazlarınday ilimpaz bolıwdı árman etedi.

Sonıń ushın da olar belgili bir pánlerden bolatuǵın seminar jumıslarına puqta tayarlıqlar menen keledi, referativlik jumıslardı jazıp yamasa ilimiy-ámeliy konferenciyalarda bayanatlar jasaw arqalı halın sınap kóredi. Sońǵılıǵında pitkeriw qánigelik jumıs yamasa magistrlik dissertaciyaların jazıp, pitkerip, aq júzli abıraylı bolıp qorǵap shıǵıwdı óz aldılarına maqset etip qoyadı.

Degen menen hámme ilimpaz studentlerge durıslı ilimiy basshılıq ete bermeydi. Haqıyqıy ilimniń shıńına shıǵıw — tınımsız miynetti, óz ústińde tınbay izleniwsheńlikti talap etedi.

Ilimpaz degen atqa miyasar bolǵanıńnan keyin pedagogikalıq etika talaplarına muwapıq oylanıp sóylewge, ádep-ikramlılıqtıń úlgisin átirapıńdaǵılarǵa kórsete biliwge, jiberilgen qáte-kemshilikler bolsa dúzetiwge, ásirese, jazıw, sızıw máselelerinde basqalarǵa salıstırǵanda anaǵurlım dárejede artıqmashlıqlarǵa iye ekenligińdi kórsete biliwge májbúr bolatuǵınlıǵıń bárqulla bilinip turadı. Sebebi, seniń sóylegen sóziń, islegen is-háreketleriń, tamamlanǵan oydı bildiretuǵın pikirleriń hámmeniń dıqqat orayında boladı. Anıǵıraǵı, óziń qálemegen halda «sınǵa túsiwge» májbúr bolasań.

Ilimpazlıq dárejesi bir orında turıp qalıwdı qálemeydi. Ol bárqulla alǵa qaray ilgerilewdi, ózińde bar bolǵan bilim, uqıplılıq, kónlikpelerdi keyingi shákirtlerine, student-jaslarǵa úyretiwdi talap etedi. Ásirese, ilim tarawında bir neshe shákirtler tayarlaw máselesi hámmege de nesip ete bermeydi. Bul tarawda Qaraqalpaqstannan shıqqan birinshi ilim doktorı Jumek Asqarovich Urınbaevtıń shákirti, pedagogika ilimleriniń doktorı, professor, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri, Kembridj universiteti tárepinen XXI ásirdiń ullı alımı dep tán alınǵan, házirgi waqıtta Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, «Pedagogika» kafedrasında islep atırǵan ilimpaz Óserbay Álewovtı úlgi sıpatında kórsetsek qátelespeytuǵın shıǵarmız, degen pikirdemen. Sebebi, onıń usı waqıtqa shekem bir ilim doktorı, jigirmaǵa shamalas ilim kandidatları, pedagogika boyınsha filosofiya doktorların tayarlaǵanlıqları, bir neshe magistrlik dissertaciyalar hám bakalavr pitkeriw qánigelik jumıslarına basshılıq etkenleri pikirimizdiń ayqın dálili bola aladı.

Hámme de bunday jetiskenliklerge erise bermeydi. Birewlerdiń shańaraǵındaǵı mezgilsiz joǵaltıwlar, uzaq dawam etken awırıw-sırqawlardıń aralasıwı hám basqa da awır turmıs sharayatları qatarınıń aldı bolıwına qaramastan ayırım ilim jolına túskenlerdiń biyik shıńlarǵa shıǵıp, «ilim doktorı» ilimiy dárejesin alıw islerine az da bolsa keri tásirin tiygizedi. Degen menen, olardıń ayırımları birotala túskinlikke túsiwden waz keship, sol ózi shuǵıllanıp atırǵan ilim tarawın xalıq ushın, xalıqtıń balaları ushın rawajlandırıw jolında tınımsız miynet isleydi. Nátiyjede studentlerdiń, magistrlerdiń de, doktorantlardıń da, ayı-rım professor-oqıtıwshılardıń hám ata-analardıń da, jámiyetshiliktiń de alǵısına miyasar boladı.

Bunday taqılettegi ilim doktorı bolıw nesip etpegen ilim kandidatları, ilimniń belgili bir tarawları boyınsha filosofiya doktorları maqalalardı, sabaqlıq hám oqıw qollanbalardı ózi jazadı. Óziniń kúshi jetpey baratırsa ózine uqsaǵan, doktor bolıw nesip etpegenler menen birge islesedi. Biraq, olar heshqashan «Meni jazǵan maqalańa yamasa sabaqlıǵıńa, oqıw qollanbańa avtorlardıń biri sıpatında qos. Baspa qárejetlerin ózim tóleymen» dep, yamasa, «Meniń professor yamasa docent bolıwım ushın kerek edi, meni de qos, ótinish» dep kózleri móltildep jalınıp turıwdı ózlerine ep kórmeydi. Olar magistrlik dissertaciyaǵa jazǵan juwmaqlawshı pikirinde «jumıs bakalavr akademiyalıq dárejesin alıwǵa ılayıq» dep oylanbastan qol qoyıp jiberiwlerdi etikalıq normalarǵa qarsı keledi, dep esaplaydı…

Geypara jańadan disserta¬ciyaların jaqlap shıqqanlar bazı birewlerdiń gáplerine ere me, bul jaǵı maǵan belgisiz, etikalıq normalarǵa sáykes kelmese de arza jazıwdıń túbelegin túsiredi. Biraq, ózi bir shette qalıp qoyadı. Bul haqqında erterekte marhum professor J.Qayırbaevtıń «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasında (29. 07. 1999 j. Q 28. (1009) járiyalanǵan «Adamnıń túlkisi» atlı gúrrińin oqıp, tásirlenip, «Adamnıń túlkisi qáwipsizlikke qáwip tuwdıradı» degen maqalanı jazǵanım, onıń usı gazetanıń 2000-jıl 27-yanvardaǵı sanında járiyalanǵanlıǵı hám meniń bul maqalam ushın alǵıslar esitkenim ele esimde.

Erterekte kafedra baslıǵı bolıp islegen dáwirimde bir neshe kandidatlıq hám doktorlıq dissertaciyalardı jaqlaytuǵın keńeslerge qatnasqanman. Sol waqıtlarda ele dissertaciyalıq jumısın qorǵap shıqpay atırıp, ózine joqarıraq lawazımlardı gózlep júrgenlerdiń de gúwası bolǵanman. Olardıń ayırımlarınıń kúyinip, jumısqa shın berilgenligin kórsetiwge háreket etip júrgenliklerin kórip, haqıyqatında da bul jigit joqarı lawazımlarǵa ılayıq, dep te esaplaǵanman. Biraq, olardıń ayırımlarınıń dissertaciyalıq jumısların qorǵaw waqtındaǵı háreketlerin kórip, ishten túńilgenmen. Sebebi, olardıń birine dissertaciyalıq jumısın jaqlaw ushın sóz berilgen waqıtta on minuttay waqıt ishinde bir awız da sóz aytpastan, tek kafedraǵa asılıp turıw menen sheklendi. Arnawlı keńestiń baslıǵı dissertanttıń qorǵawǵa tayın emesligin aytıp, tayarlıq kóriw ushın oǵan úsh ay waqıt berdi.

Ekinshi bir jaǵdayda dissertaciya qorǵaytuǵın keleshektegi ilimpazımızǵa sóz berilgen waqıtta «I.A.» degen sózdi qayta-qayta «I.A., I.A., I.A.» dep qaytalay berdi. Nátiyjede keńes aǵzalarınan Jalolatdin Xasanbaev: «uka I.A., I.A. degan jumlani kwp ishlatdingiz, u nimani ańlatadı» degen sorawdı beriwge májbúr boldı. Dissertant juwap bere almadı…

Geypara ilimpazlar ilim jolında kóp jetiskenliklerge erisedi. Olardıń jetiskenliklerin kórip otırǵannan keyin studentlerdiń pitkeriw qánigelik jumıslarına, magistrlik dissertaciyalarǵa basshılıq etkenin qáleymiz. Sonlıqtan da kafedra baslıǵı bolıp isleseń aldı menen jetiskenligi kóp bolǵan ilimpazlarǵa studentler menen magistrlerge ilimiy basshı bolıwın ótinish etemiz. Olar da miynetiniń bahalanǵanlıǵın kórip sheksiz quwanıshqa bólenedi. Raxmetler aytadı. Degen menen «shójeni» sanaytuǵın waqıt ta kózdi ashıp-jumǵansha keledi. Álbette, kafedra baslıǵı bolǵan adam kafedrasındaǵı professor-oqıtıwshılardıń ilimiy basshılıǵında orınlanǵan jumıslardı, onıń jazılıw talaplarına hám jobaǵa sáykes jazılǵanlıǵına dıqqat awdarıp, óz kózi menen kóriwge hám maqul bolsa qorǵawǵa jiberiwge minnetli. Mine, usı orında ayırım professor-oqıtıwshılar qáteliklerin dúzetiw kerekligine itibar bermesten, kózge kórinip turǵan qáteliklerdi moyınlamawǵa háreket jasap, etikalıq talaplardı kóz-kóreki buzıwǵa umtıladı.

Pikirimizdi mısallar menen tolıqtırayın. Ilgeri jılları «Baslawısh tálim pedagogikası hám psixologiyası» atlı kafedranı basqarıwıma tuwra keldi. Bul kafedrada ilimiy dárejeliler barshılıq edi. Ol waqıtları magistratura bólimi bolmaǵanlıqtan ilimpazlarǵa tek ǵana pitkeriw qánigelik jumıslarǵa basshılıq etiwge ruqsat berildi. Onıń jazılıw talabı boyınsha A4 formatlı qaǵazda, Tayms Nyu-Roman redaktorlıǵında, aralıǵı 1,5 intervalda, shep jaqtan 3,0, oń jaqtan 1,5, joqarǵı hám tómengi jaǵınan 2 sm. qaldırıp jazılıwı kerek. Bunday halatta bir bettegi qatarlar sanı 30 boladı. Jáne de kirisiw, hár baptıń ataması, juwmaqlaw, paydalanılǵan ádebiyatlar hám qosımshalar degen at penen atalatuǵın orınlar bas háriplerde, boyalǵan túrinde, paragraflar da boyalǵan túrinde biraq, kishi háriplerde jazılıwı kerek. Jáne de bir paragraf tamamlanıp, ekinshi bir paragraf baslanǵan waqıtta onı taza betten baslaw shárt emes, tek ǵana bir bap tamamlanıp, ekinshi bapqa ótetuǵın waqıtta taza betke ótetuǵınlıǵın, paydalanılǵan ádebiyatlar kórsetkishinde avtor, onıń miyneti, qay jerde, qaysı baspada (jurnalda) qashan shıqqanlıǵı, beti kórsetiliwi kerekligin kafedramızdaǵı professor-oqıtıwshılardıń barlıǵına túsindirip otırıw shárt emes, sebebi, olar bul joldan dissertaciyalıq jumısların qorǵayman, degenshe ótip bolǵan.

Degen menen, «tayar» dep qol qoydırıwǵa alıp kelingen pitkeriw qánigelik jumıslardı kózden ótkergenimde intervallar 2,0-2,5, shriftler basqa, hár bir abzactıń aqırında bir intervaldan jáne bos qaldırılǵan halındaǵı jumıslar keldi. Ilimiy basshı tárepinen berilgen juwmaqlawshı pikirlerdiń ayırımları bir-bir yarım, ayırımları yarım bet kóleminde boldı. Jáne de yarım hám bir betlik pikirlerdiń ishinde 20-30dan baslap 50-60qa shekem qáteliklerge jol qoyılǵanlıǵı da anıqlandı. Biz, óz náwbetinde qáteliklerdi boyap kórsetiwge májbúr boldıq, biraq, qol qoymadıq.

Studentler arı-beri háreket islep, kafedra baslıǵına «dúzettik» dep, úsh-tórt márte alıp keldi. Degen menen, biz ruchka menen dúzetilmegen kemshiliklerin kórsetip beriwge erinbedik. Usı orında ayırım ilimiy dárejelilerdiń ashıwı keldi. Abıraylıları kelip stoldı urıp, dawıs kóterip, hátte, ayırım «ilimiy basshılar abıraylı bolsa, yarım bet emes, bes-altı awız sóz benen jumısqa juwmaqlawshı pikir beriwdiń múmkinliklerin» esletip, ózleriniń ádepsizlik háreketleri menen kafedra baslıǵına basım ótkeriwge háreket jasadı. Olardıń ishinen birewi kafedra aǵzalarına baslıqtıń ústinen arza jazılıp atırǵanlıqların, sol arzaǵa qosılıwları kerekligin, sonda baslıqtan qutılıwdıń itimallıǵınıń bar ekenligin aytıp, aldılarınan ótip te kórdi. Degen menen, tek ǵana sanawlı adamlardan basqaları bul usınıstı qollap-quwatlamadı…

Bizdi hayran qaldırǵan nárse, ózin «abıraylıman» dep esaplaǵan ilimpazdıń ilimiy dárejelilerdi eki taypaǵa, anıǵıraǵı, abıraylı hám abıraysız degen taypalarǵa bóliwi boldı. Biraq, usı waqıtqa shekem pedagogikalıq ádebiyatlardıń ishinen ilimpazlardıń bunday eki toparǵa bóliniwin hesh ushıratpadım. Sonlıqtan da, abıraylı ilimpazdıń aytqan sózlerin «mázi bir gáp» dep túsindim.

Akademik J.Bazarbaev hám docent Q.Dáwletovalardıń birgeliktegi jazǵan «Ádeptanıw» oqıw qollanbasınıń 3-betinde: «adam sulıw, aqıllı, kúshli, sın-sımbatlı bolıwı múmkin. Biraq, onda ádeplilik bolmasa ol pás adam» dep kórsetiledi. Joqarıda mısal retinde keltirip ótilgen waqıyalardı kórgen yamasa esitken hár bir adamda «Ilimpaz ilimniń biyik shoqqısına, ataq-abıray, dańq-mártebelerge erisiwi múmkin. Biraq, kózge kórinip turǵan qáteliklerin moyınlamawı, dúzetiwge háreket jasamawı, kókirekke ura beriwi onıń pásliginiń xaqıyqıy belgisi» degen pikirler payda boladı. Uzaqtı kóretuǵın xalqımız tárepinen de «Alım bolıw shárt emes, azamat bolıw wazıypań» degen ibratlı sózler qaldırıl¬ǵan. Meniń pikirimshe, kim bolsa da bunday jaǵdaylar ushırasqanda birinshiden ózine shıdamlılıq tilewi hám ekinshiden «…kárwan kóshe beredi» degen hikmetli gápti basshılıqqa alǵanı maqul boladı.

Juwmaqlap aytqanda, ilajı bolsa qáte jibermew, al, qáteni jibergennen keyin onı moyınlaw hám dúzetiw — bul ilimpaz ushın mártlik. Kózge kórinip turǵan qáteni moyınlamaw — ilimpazdıń pásligi. Al, ilimpazlardı «taypalarǵa bóliw» pedagogikalıq etika talapları kózqarasınan qaraǵanımızda da, adamgershilik kózqarasınan qaraǵanımızda da barıp turǵan mádeniyatsızlıq, mádeniy sawatsızlıq bolıp esaplanadı.

Arzı PAZÍLOV,
Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq muǵallimi.